Fréttablaðið - 05.11.2015, Blaðsíða 30

Aukin krafa almennings um aðild að samfélagslegri stefnu-mörkun er mögulega langtíma-
þróun sem hófst fyrir um 30 árum með
tilkomu einkatölva og netsins. Eins og
önnur hægfara þróun bar lengi lítið á
henni, en á ákveðnum tímapunkti fer
hún yfir þröskuld, verður sýnileg og
ekki verður framhjá henni gengið.
Þótt margar skýringar séu á miklu
fylgi Pírata (m.a. um popúlisma) þá
er því haldið fram hér að áhrif netsins
geti verið mikilvæg skýring. Ungt fólk
ber jafnan fram ný sjónarmið sem gera
kröfu um að verða viðtekin. Mikið fylgi
gæti sýnt áherslu nýrrar kynslóðar á
nýjungar á grundvelli netsins og ekki
er víst að hún gangi til baka þótt fylgi
Pírata dali.
Áhrif netsins eru m.a. talin vera
aukið frelsi, allt frá tjáningarfrelsi og
upplýsingafrelsi til frelsis vegna aukins
frítíma og valdefli, það að finna fyrir
styrk sínum í krafti fjölda.
Leiðbeiningar
Nokkrar alþjóðastofnanir hafa leið-
beint um hvernig mæta eigi áhrifum
netsins. Svarið er að auka samráð við
almenning um sameiginleg mál og
mæta réttmætum væntingum hans.
Í nágrannaríkjunum tala fræði-
menn m.a. um sænska hugtakið
legitimitet (e. legitimacy) sem þýðir
að stjórnmálin og stjórnsýslan starfi
í takt við vilja almennings. Á íslensku
er talað um lögmæti og réttmæti,
en þau hugtök eru þó frátekin fyrir
annað. Skilningurinn er m.a. sá að
fyrirætlanir og gerðir verði legitim ef
orðið er við almannavilja og brugð-
ist við réttmætum væntingum. Þær
væntingar geta verið á hvaða sviði
sem er, svo sem loftlagsmálum, um
heilbrigðismál eða hvað annað.
Minnt skal á að tíma hugmynda-
fræðilegrar baráttu er sennilega lokið
en nútíminn gerir kröfur um fræði-
lega og faglega nálgun og hagkvæmar
lausnir.
Stjórnmál eða stjórnsýsla
Umboð stjórnmálamanna og emb-
ættismanna er að breytast vegna
netsins, einkum á Norðurlöndunum
og í Evrópuríkjum. Þannig veikist
staða stjórnmálanna en stjórn-
sýslan gengur í endurnýjun lífdag-
anna með tölvuvæðingu og með því
að vinna að og undirbúa mál í sátt
við samfélagið. Með þeirri þróun
eru alþjóðleg tilmæli um viðbrögð
við áhrifum netsins á stjórnmál og
stjórnsýslu framkvæmd. Þannig
bregðast nágrannasamfélögin við
og þar ber ekki mikið á stjórnmála-
öflum sem byggja á áhrifum netsins.
Þróunin var í þessa átt hér á landi
á árunum eftir 1991 með setningu
stjórnsýslulaga og upplýsingalaga.
En á síðustu árum hefur jafnvel mátt
tala um bakslag í áherslunni á stjórn-
sýsluna og lítill áhugi er á að auka
hlut hennar, hún er veik og stendur
sig ekki alltaf vel. Margir vilja að
stjórnmálin leysi á nýjan leik flest
mál.
Galdur stjórnsýslunnar
Við lifum á tímum aukinnar sér-
hæfingar þar sem háskólar mennta
starfsfólk framtíðar og veita því
þekkingu til þess að þjóna sam-
félaginu betur en áður hefur verið
gert. Leiðin til að nýta krafta þess
er að styrkja stjórnsýsluna og gefa
nýju starfsfólki tækifæri á að gera
þjóðfélagið betra og sanngjarnara.
Galdur stjórnsýslunnar felst m.a.
í að henni er skylt að taka mið af
reglum (jafnræðisreglu, réttmætis-
reglu, meðalhófsreglu, rannsóknar-
reglu o.s.frv.) við úrvinnslu mála og
hún á að undirbúa mál vel. Sé það
gert veikist staða geðþóttaákvarðana
stjórnmálanna, en þær þekkjum við
öll og kostnaðinn sem af þeim hlýst.
Þessar lagareglur bæta og jafna
aðstöðu almennings mjög gagnvart
stjórnvöldum og kalla á réttmæta og
málefnalega úrlausn mála. Þótt þær
gildi enn sem komið er um afmörkuð
mál má framkvæma þær við margs
konar mál. Slík krafa hvílir ekki á
stjórnmálunum.
Sú hugmynd að afgreiða megi
sameiginleg mál í atkvæðagreiðslum
getur brotið í bága við aukna sér-
hæfingu og veikt kröfuna um faglega
uppbyggingu stjórnsýslunnar og gæti
jafnvel leitt til enn verri ákvarðana-
töku en nú er viðhöfð. Má t.d. hugsa
sér að kosið sé um það hvaða aldr-
aðir eigi rétt á vistheimilisplássi eða
um opinberar framkvæmdir? Hvort
tveggja gæti leitt til ójöfnuðar og brota
á stjórnsýslulögum eða öðrum lögum.
Valkostir stjórnvalda
Það þarf að svara ríkum vilja ungs
fólks og beina áhuga hans í farveg
sem bætir samfélagið. Til þess þarf
að vinna skipulega að breyttri fram-
kvæmd stjórnmála og stjórnsýslu.
Stjórnvöld virðast hafa tvo val-
kosti. Annars vegar að fara leið
nágrannaríkjanna, efla stjórnsýsluna
og samráð hennar við almenning
og breyta og bæta undirbúning
mála og framkvæma mál sem þau
hafa sterkt umboð til og mæta rétt-
mætum væntingum. Hins vegar geta
þau tekist á við almenning í landinu
t.d. á grundvelli eigin hugmynda-
fræði og mætt afleiðingum þess.
Þær gætu orðið að meirihlutavilji
myndaðist um það í samfélaginu að
mynda nýjar formlegar valdaleiðir
í stjórnkerfinu. Slíkar leiðir, eins og
þær voru kynntar af Stjórnlagaráði,
myndu veikja eða fella norræna
stjórnkerfið okkar.
Óheppilegt er ef lýðræðið hér
á landi þróast í aðra átt en annars
staðar á Norðurlöndunum vegna
áhrifa netsins. Afleiðingar þess eru
ófyrirsjáanlegar.
Aðild almennings að sameiginlegum málum
Það er erfitt að breyta menn-ingu og það er erfitt að breyta samfélagi og það er þess vegna
sem jafnréttisáætlanir eru svo mikil-
vægar. Áætlun um hvað við ætlum
að gera til að leiðrétta mismunun
og hvernig við ætlum að breyta,
fræða og fræðast til að fyrirbyggja
mismunun í framtíðinni. Það er til
dæmis gjörsamlega óskiljanlegt og
ólíðandi að konur fái lægri laun fyrir
sitt vinnuframlag en karlar, að konur
beri umönnunarbyrði samfélagsins
í meira mæli og að svo hræðilega
algengt sé að konur séu beittar
ofbeldi.
Fjölbreytni
Nýsamþykkt jafnréttisáætlun
Reykjavíkurborgar tekur einnig til
þess hvernig jafna má stöðu fólks
í Reykjavík út frá fleiri þáttum en
kyni. Þar má nefna kynhneigð, upp-
runaland, aldur, heilsu og fötlun eða
bara það sem á einhvern hátt er frá-
brugðið því sem samfélagið hefur
ákveðið að sé norm. Þess vegna er
mikilvægt að hugað sé að marg-
faldri mismunun við ákvarðanir og
rekstur borgarinnar.
Kyngreind gögn
Við stjórn og stefnumótun borgar-
innar er mikilvægt að nýta kynjaða
fjárhagsáætlun. Það vinnulag leiðir
til betri og réttlátari ákvarðanatöku
og Reykjavík er að mörgu leyti til
fyrirmyndar að þessu leyti. Það er
mikilvægt að fá kyngreind gögn og
að við notum jafnréttismat mark-
visst til þess að geta meðvitað í okkar
ákvörðunum stuðlað að auknu jafn-
rétti kynjanna. Það er líka mikilvægt
að gefa út kyngreind gögn eins og
mannréttindaskrifstofan hefur gert
árum saman þar sem borgarbúar sjá
svart á hvítu stöðuna eins og hún er.
Fræðsla
Til að koma í veg fyrir að næstu kyn-
slóðir haldi áfram í sama fari eru
áherslur á menntamál mikilvægar.
Jafnréttisskólinn er fróðleiksbrunn-
ur um jafnrétti í víðum skilningi í
skóla- og frístundastarfi og það er
gríðarlega mikilvægt að við stönd-
um vel að kennslu um jafnrétti. Við
sjáum að enn hafa börn og ung-
menni frekar staðlaðar hugmyndir
um hlutverk og hæfileika kynjanna
og það er skaðlegt og sorglegt um
leið og setur því skorður hvaða nám
og starf ungmenni velja sér í fram-
tíðinni og viðheldur kynskiptum
vinnumarkaði. Í anda nýsamþykkt-
rar upplýsingastefnu borgarinnar
finnst mér tilvalið að við opnum
matskerfið sem er síðasta aðgerðin í
þessari aðgerðaáætlun fyrir borgar-
búum þannig að allir geti fylgst með
hvernig vinnu samkvæmt þessari
aðgerðaáætlun miðar.
Sömu laun fyrir sömu vinnu
Í nýlegri skýrslu um launamun
kynjanna hjá Reykjavíkurborg
kemur fram að hann er að minnka
og það er vel en við verðum að halda
þar ótrauð áfram. Það er enginn
að segja að stjórnendur meðvitað
ákveði að borga konum lægri laun
en það gerist eins og sjálfkrafa að
framlag karla er metið að meiri verð-
leikum en framlag kvenna, ósjálfrátt
og ómeðvitað  – aftur og aftur og
aftur, ekki bara í launamálum heldur
miklu víðar. Þess vegna þarf rót-
tækar aðgerðir og stöðuga fræðslu.
Ofbeldi gegn konum er ólíðandi
Kynbundið ofbeldi er einnig
afkvæmi þessa gamla kynjakerfis
og er stærsta ofbeldisógn sem til
staðar er í samfélaginu. Nýstofnuð
ofbeldisvarnarnefnd Reykjavíkur-
borgar mun fylgja eftir aðgerðum
til að koma í veg fyrir kynbundið
ofbeldi og ég bind miklar vonir við
að þar munum við ná árangri.
Mannréttindaborgin Reykjavík
Reykjavíkurborg sem stærsta sveitar-
félag landsins hefur mikil tækifæri
til að hafa áhrif þar sem þjónusta
borgarinnar snertir stóran hluta
Íslendinga allt frá vöggu til grafar.
Það þýðir líka að Reykjavíkurborg
ber mikla ábyrgð á ástandinu eins
og það er. Það er því á okkar ábyrgð
að tryggja að Reykjavíkurborg verði
raunverulegt hreyfiafl í baráttunni
fyrir jöfnum rétti og tækifærum
fólks. Reykjavíkurborg er og á að
vera í fararbroddi í mannréttinda-
málum.
Jafnrétti í Reykjavík
Þeir sem vilja sjá áfengi af öllum styrkleikaflokkum í matvöru-verslunum, og sem víðast, tala
stundum eins og það sé brýnt sam-
félagslegt verkefni að tryggja að allir
hafi sem allra greiðastan aðgang að
áfengi á flestum tímum sólarhrings.
Bent er á að ÁTVR hafi fjölgað útsölu-
stöðum sínum hratt á undanförnum
árum, og lengt útsölutímann, og að
næsta rökrétta skrefið sé að gefa
sölu áfengis alveg frjálsa þannig að
aðgengi stórbatni fyrir tilstilli hinna
skilvirku markaðsafla.
Borgarfulltrúar í Reykjavík hafa
fjallað um mikilvægi þess fyrir
borgarbraginn að enginn íbúi þurfi
að ganga í meira en fáeinar mínútur
í næstu vínbúð. Svona tal á rétt á sér
um grunngæði á borð við ómeng-
að vatn, hreint loft, heilsugæslu,
menntun og tækifæri til útivistar.
Samfélagið, eða stjórnvöld í umboði
samfélagsins, á að tryggja fólki sem
greiðastan aðgang að slíkum gæðum.
En áfengi er ekki grunngæði af því
tagi sem enginn á að þurfa að fara á
mis við. Áfengi er ávanabindandi og
skaðleg munaðarvara sem stjórn-
völd hafa ríka ástæðu til að tak-
marka aðgang að svo lengi sem þau
virða frelsi fullveðja einstaklinga til
að móta sinn eigin lífsstíl. Núverandi
áfengisstefna á Íslandi er góð við-
leitni til að virða í senn einstaklings-
frelsi og lýðheilsusjónarmið.
Vínmenning og áfengi sem
grunngæði
Hvernig gat það gerst að jafnvel
skynsamt fólk er farið að tala um
áfengi eins og einhver grunngæði er
tryggja beri öllum greiðan aðgang að
á öllum tímum? Fyrir því eru vafa-
lítið margar ástæður en tvær blasa
við. Önnur er sú að verslun er að
verða stærri og veigameiri þáttur af
lífi okkar og hún yfirgnæfir nú fleiri
og fleiri svið mannlífsins. Fulltrúar
verslunarinnar vilja vitaskuld að
neytandinn hafi aðgang að öllum
vörum, allan sólarhringinn, og í
þeim efnum eru þeir ekki gefnir fyrir
fínar aðgreiningar. Það eru miklir
verslunarhagsmunir fólgnir í því að
telja fólki trú um að áfengi sé ósköp
venjuleg neysluvara.
Hin ástæðan, sem mér sýnist ekki
síður veigamikil, tengist orðinu
„vínmenning“. Með því að tala um
vínmenningu í staðinn fyrir t.d.
drykkjuskap, og með því að gefa sér
að vínmenning batni með bættu
aðgengi, er auðvelt að læða að fólki
þeirri firru að samfélaginu beri að
tryggja öllum sem bestan aðgang
að áfengi. Er ekki allt sem stuðlar að
menningu gott?
Í greinargerðinni með áfengis-
frumvarpinu sem nú liggur fyrir
Alþingi, er hamrað á orðinu „vín-
menning“ og þar er m.a. heill kafli
undir heitinu „bætt vínmenning“.
En hvað skyldi nú vínmenning vera?
Samkvæmt greinargerðinni virðist
hún annars vegar vera fólgin í því
að drekka vín með mat við sem flest
tækifæri. Því oftar sem fólk drekki
vín með mat því meiri sé menn-
ingin. Hins vegar virðast flutnings-
menn frumvarpsins líta á vínmenn-
ingu sem andstæðu tarnakenndrar
drykkju. Vínmenning hefur að þeirra
dómi batnað eftir að sala bjórs var
leyfð á Íslandi árið 1989 því tarna-
drykkja hafi minnkað. Tarnakennd
drykkja muni síðan halda áfram
að minnka eftir því sem aðgengi að
áfengi batni.
Engin rök eru færð fyrir þessum
fullyrðingum. Sá sem heldur að
tarnadrykkja standi í öfugu hlutfalli
við aðgengi ætti að gera sér ferð í
miðbæinn á föstudags- eða laugar-
dagskvöldi. Sá sem heldur að tarna-
drykkja muni hverfa með óheftu
aðgengi að áfengi ætti að kynna sér
drykkjusiði Breta, Frakka, eða Dana.
Frakkar hafa nú um stundir miklar
áhyggjur af „le binge drinking“, sem
þeir nefna einnig „beuverie express“
(hraðdrykkju), og þeir hafa reynt
ýmis ráð til að sporna við henni,
einkum hjá ungu fólki.
Orðalagið „bætt vínmenning“ er
ekki annað en klisja sem notuð er
til að kasta ryki í augun á fólki, og
beina athygli þess frá kjarna máls-
ins: Að stóraukið aðgengi að áfengi
eykur til muna bölið sem af því hlýst
og að réttnefnd menning er eitthvað
sem bætir mannlífið en gerir það
ekki verra.
Aðgengi að áfengi og
vínmenning
Hvernig gat það gerst að jafn-
vel skynsamt fólk er farið að
tala um áfengi eins og einhver
grunngæði er tryggja beri
öllum greiðan aðgang að á
öllum tímum?
Róbert H.
Haraldsson
NEH-prófessor
við Colgate-há-
skóla í New York
fylki, 2015-2016
Heiða Björg
Hilmisdóttir
borgarfulltrúi og
formaður kvenna-
hreyfingar Sam-
fylkingarinnar.
Óheppilegt er ef lýðræðið
hér á landi þróast í aðra átt
en annars staðar á Norður-
löndunum vegna áhrifa
netsins. Afleiðingar þess eru
ófyrirsjáanlegar.
Haukur
Arnþórsson
stjórnsýslufræð-
ingur
5 . n ó v e m b e r 2 0 1 5 F I m m T U D A G U r30 s k o ð U n ∙ F r É T T A b L A ð I ð
0
6
-1
1
-2
0
1
5

0
9
:3
6
F
B
0
7
2
s
_
P
0
4
6
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
7
2
s
_
P
0
4
3
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
7
2
s
_
P
0
2
7
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
7
2
s
_
P
0
3
0
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
1
6
D
6
-7
2
C
C
1
6
D
6
-7
1
9
0
1
6
D
6
-7
0
5
4
1
6
D
6
-6
F
1
8
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
1
A

F
B
0
7
2
s
_
4
1
1
2
0
1
5
C
M
Y
K