Dagblaðið Vísir - DV - 21.03.2011, Síða 22

22 | Úttekt 21. mars 2011 Mánudagur
n Um 500.000 jarðskjálftar verða á ári
hverju n Langstærsti hluti þeirra verður
á 40.000 kílómetra skeifulaga svæði á
Kyrrahafi n Mestur fjöldi fórnarlamba
í einum skjálfta er talinn vera um
830.000 n Fimm af mannskæðustu
skjálftum sögunnar voru í Japan
E
nn sér ekki fyrir endann á
hörmulegum afleiðingum
jarðskjálftans sem reið yfir
Japan þann 11. mars. Skjálft-
inn reið yfir Tohoku-svæðið, var 9
stig á Richter. Hann olli margra metra
hárri flóðbylgju sem varð fjölda fólks
að aldurtila og skildi eftir sig gríðar-
legar skemmdir, einkum og sér í lagi
við Kyrrahafsströnd Japans. Til að
bæta gráu ofan á svart glíma Japanar
nú við meiriháttar kjarnorkuslys því
Fukushima-kjarnorkuverið varð fyr-
ir miklum skemmdum með þeim af-
leiðingum að kælikerfi kjarnaofna í
verinu urðu óvirk og erfitt um vik að
vinna bug á þeim bráða vanda vegna
vatnsskorts. Japanar hafa reynt að
ferja sjó með þyrlum til kælingar en
það hefur ekki gengið sem skyldi. Þó
japönsk stjórnvöld hafi farið varlega
í yfirlýsingum virðast sérfræðing-
ar ekki velkjast í vafa um alvarleika
kjarnorkuslyssins. Franska kjarnorku-
öryggisráðið gaf til dæmis nýverið út
að ástandið í Fukushima-kjarnorku-
verinu væri á sjötta stigi, en hæsta
viðbúnaðarstig hvað kjarnorkuslys
áhrærir er sjö. Hvað sem líður velkist
enginn í vafa um alvarlegar afleiðing-
ar jarðskjálftans í öllu tilliti.
Japan og jarðskjálftar
Það er ekki úr vegi að líta aðeins á jarð-
skjálftasögu Japans, en eyjaklasinn er
á mótum nokkurra meginlandsfleka
og er staðsetningin þess valdandi að
jarðskjálftar eru tíðir auk þess sem
fjölda eldstöðva er þar að finna. Þeg-
ar um er að ræða neðansjávarjarð-
skjálfta eins og varð 11. mars er viðbú-
ið að flóðbylgja fylgi í kjölfarið.
Jarðskjálftar og flóðbylgjur eru
engin nýlunda í Japan en einn mann-
skæðasti jarðskjálfti í sögu lands-
ins varð árið 1923 á Kanto-slétt-
unni með þeim afleiðingum að um
100.000 manns létu lífið. Afleiðinga
jarðskjálftans nú gætti á austurhluta
Kanto, þó lítillega væri, en stærstu
borgir landsins, Tókýó og Yokohama,
eru einmitt á Kanto-svæðinu.
Fyrir réttum fimmtán árum, í
janúar 1995, reið öflugur jarðskjálfti,
Hanshin-jarðskjálftinn, yfir borgina
Kobe og nágrenni hennar. Sex þús-
und manns létust, 415.000 slösuðust,
185.000 heimili skemmdust mikið og
100.000 heimili voru rústir einar.
Í Japan er algengara að jarðskjálft-
ar séu metnir út frá „shindo“-skalan-
um frekar en Richter, en shindo vísar
til afls jarðskjálftans á hverjum stað
fyrir sig; þess sem fólk finnur, and-
stætt Richter sem vísar til afls skjálft-
ans við upptök hans.
Tíðni og stærð
Á hverju ári verða um 500.000 jarð-
skjálftar en almennt verður fólk ekki
vart við nema 100.000 þeirra. Á stöð-
um á borð við Kaliforníu, Alaska,
Bandaríkin, Gvatemala, Chile og Perú
eiga sér nánast stöðugt stað jarð-
skjálftar. Svipaða sögu er að segja um
Indónesíu, Íran, Pakistan, Portúgal,
Tyrkland, Nýja-Sjáland, Grikkland,
Ítalíu og Japan.
Svo virðist sem ákveðið mynst-
ur sé í tíðni jarðskjálfta sem lýsir sér
á þann hátt að um tíu sinnum fleiri
jarðskjálftar öflugri en 4 stig á Richter
eiga sér stað en jarðskjálftar öflugri en
5 á Richter.
Útreikningar í Bretlandi hafa leitt
eftirfarandi meðaltal í ljós: Jarðskjálfti
á bilinu 3,7 – 4,6 á Richter verður einu
sinni á ári, jarðskjálfti á bilinu 4,7 – 5,5
stig verður einu sinni á tíu ára fresti og
jarðskjálfti upp á 5,6 stig eða öflugri á
sér stað á hundrað ára fresti.
Frá því árið 1931 hefur skjálfta-
mælum verið fjölgað úr 350 í mörg
þúsund og fyrir vikið hefur fjöldi
skráðra jarðskjálfta margfaldast mið-
að við fyrri tíma. Þetta þarf ekki að
þýða að tíðni jarðskjálfta hafi aukist,
því fjöldi og gæði mælitækja eru eng-
an veginn sambærileg við það sem
áður tíðkaðist.
Jarðfræðistofnun Bandaríkjanna
áætlar að frá 1900 hafi að meðaltali
orðið 18 meiriháttar jarðskjálftar (7,0
– 7,9 stig á Richter) og einn stór (8+
stig á Richter) á ári, og það mynstur
hefur hefur verið nokkuð stöðug að
hennar mati.
Jarðskjálftar og mannfall
Flestir jarðskjálftanna, um 90 pró-
sent allra (og um 81 prósent þeirra
stærstu), verða á 40.000 kílómetra
skeifulaga svæði á Kyrrahafinu.
Svæðið liggur með ströndum Norð-
ur- og Suður-Ameríku, norður und-
ir Kamsjatka-skagann og síðan suð-
ur með Japan og Indónesíu, sneiðir
fram hjá Ástralíu og endar við Nýja-
Sjáland.
Höfuðborg Japans og stærsta
borg jarðar, Tókýó, liggur innan
marka þessarar Kyrrahafs-skeifu,
og því gæti öflugur jarðskjálfti þar
orðið æði mannskæður. En vegna
örs vaxtar svonefndra mega-borga
– Tókýó, Mexíkó-borgar, Teheran
og fleiri – á svæðum þar sem mik-
illar skjálftavirkni gætir hafa áhyggj-
ur jarðskjálftafræðinga aukist. Vara
jarðskjálftafræðingar við því að einn
öflugur jarðskjálfti í mega-borg gæti
hugsanlega kostað allt að 3 milljónir
manna lífið.
Mannskæðasti skjálftinn
Mannskæðasti jarðskjálfti sem vit-
að er um varð 23. janúar 1556 í
Shaanxi-héraði í Kína. Skjálftinn
reið yfir í morgunsárið og varð áhrifa
hans og afleiðinga vart í meira en
97 sýslum Shaanxi, Shanxi, Henan,
Gansu, Hebei, Shandong, Hubei,
Hunan, Jiangsu og Anhui.
Átta hundruð og fjörutíu kíló-
metra breitt svæði var rústir einar eftir
skjálftann og í sumum sýslunum létu
60 prósent íbúa lífið.
Stærstur hluti íbúa svæðisins á
þeim tíma, tíma Ming-ættarinnar, bjó
í híbýlum sem grafin voru inn í mó-
helluklif og féll húsakosturinn saman
í hamförunum.
Í annálum var náttúruhamför-
unum lýst þannig: „Veturinn 1556
áttu sér stað jarðskjálftahamfarir í
Shaanxi- og Shanxi-héruðum. Í okkar
sýslu, Hua, átti margt slæmt sér stað.
Fjöll og ár færðust úr stað og vegir
eyðilögðust. Sums staðar lyftist jörð-
in skyndilega og myndaði nýjar hæðir
eða féll niður og myndaði nýja dali. Á
öðrum stöðum brutust út elfar án fyr-
irvara, eða jörðin rofnaði og ný gljúf-
ur birtust. Kofar, opinberar byggingar,
hof og borgarveggir hrundu án fyrir-
vara.“
Kína, enn og aftur
Annar mannskæðasti jarðskjálfti sög-
unnar átti sér einnig stað í Kína, en
fjöldi fórnarlamba er þó eitthvað á
reiki en hann hleypur á bilinu 242.419
– 779.000.
Jarðskjálftinn, kenndur við Tang-
shan, norðaustur af Beijing, varð 28.
júlí 1976 og var 8,3 stig á Richter. Upp-
haflega gáfu kínversk stjórnvöld út
að mannfall hefði numið 655.000, en
síðar var gefin út opinber tala látinna;
240.000 – 255.000. Reyndar eru þeir til
sem telja að mannfallið hafi verið nær
700.000.
Leiddar hafa verið að því getur
að fjölda fórnarlamba megi rekja til
nokkurra staðreynda. Jarðskjálftinn
gerði engin boð á undan sér með
smákjálftum og styrkur bygginga var
ekki til þess fallinn að standast ham-
farirnar. Til að bæta gráu ofan á svart
reið skjálftinn yfir klukkan fjögur að
nóttu þannig að fólk var alla jafna í
fasta svefni og þar af leiðandi óviðbú-
ið hamförunum.
Í Beijing, um 140 kílómetra frá
upptökum skjálftans, skemmdust
ÁTÖK Í IÐRUM JARÐAR
„Fjöll og ár færð-
ust úr stað og vegir
eyðilögðust. Sums staðar
lyftist jörðin skyndilega
og myndaði nýjar hæðir
eða féll niður og myndaði
nýja dali.
Tíu öflugustu jarðskjálftarnir
Dagsetning Staður Stig á Richter
22. maí 1960 Valdivia í Chile 9,5
27. mars 1964 Alaska í Bandaríkjunum 9,2
26. desember 2004 Súmatra í Indónesíu 9,1
11. mars 2011 Sendaí í Japan 9,0
4. nóvember 1952 Kamsjatka í Rússlandi 9,0
25. nóvember 1833 Súmatra í Indónesíu 8,8–9,2 (áætlað)
31. janúar 1906 Ekvador-Kólumbía 8,8
27. febrúar 2010 Maule í Chile 8,8
26. janúar 1700 Kyrrahaf, Bandaríkin, Kanada 8,7–9,2 (áætlað)
8. júlí 1730 Valparaiso í Chile 8,7–9,0 (áætlað)
Tíu mannskæðustu jarðskjálftarnir
Dagsetning Staður Fjöldi látinna
25. janúar 1556 Shaanxi í Kína 820.000–830.000
28. júlí 1976 Tangshan í Kína 242,419– 779,000
21. maí 525 Antíókía í Tyrklandi 250.000
16. desember 1920 Ninxia-Gansu í Kína 235.502
26. desember 2004 Súmatra í Indónesíu 230.210
11. október 1138 Aleppo í Sýrlandi 230.000
12. janúar 2010 Haítí 222.570 (haítískar heimildir)
22. desember 856 Damghan í Íran 200.000 (áætlað)
22. mars 895 Ardabil í Íran 150.000 (áætlun)
1. september 1923 Kanto-svæðið í Japan 142.000
Port-au-Prince Höfuðborg Haítí var
rústir einar eftir jarðskjálftann í ársbyrjun
2010. MYND REUTERS