Dagblaðið Vísir - DV - 19.11.2012, Blaðsíða 14

Sandkorn
E
f búa ætti til lista yfir helstu
lesti íslensks samfélags sögu-
lega séð, í fortíð og nútíð,
myndi nepotisminn vera þar
ofarlega á blaði. Nepotismi eða
frændhygli, sem er það íslenska orð
sem næst kemst því í merkingu, er sú
tilhneiging fólks í ábyrgðarstöðum
hjá einkafyrirtækjum og stofnun-
um að hygla ættingjum sínum og
vinum með því að veita þeim að-
gang að gæðum, eins og fjármunum
eða störfum, í krafti aðstöðu sinnar og
valda. Frændhyglin er löstur að því
leyti að ættingja- eða vinatengsl, ekki
hæfileikar eða geta viðkomandi, verða
til þess að einstaklingur fær aðgang að
gæðum á silfurfati.
Ráðning Ólafs Barkar Þorvalds-
sonar í starf hæstaréttardómara á
sínum tíma, sem og ráðning Þor-
steins Davíðssonar í starf héraðs-
dómara eru skýr og nýleg dæmi um
nepotisma þar sem ættingjatengsl
þeirra við formann Sjálfstæðisflokks-
ins, Davíð Oddsson, réðu því að þeir
fengu störfin. Þessi dæmi undirstrika
hversu alvarlegt vandamál nepotism-
inn er enn í íslensku samfélagi; sam-
félagi sem er lítið og fámennt og því
ákveðin gróðrarstía fyrir spillingu af
þessari gerð.
Þó nepotisminn sé í eðli sínu
löstur þá er hann vitanlega margfalt
meiri brestur þegar hann viðgengst
við útdeilingu gæða hjá opinberum
stofnunum og aðilum sem eru fjár-
magnaðir að hluta eða öllu leyti með
almannafé. Um nepotisma hjá einka-
fyrirtækjum, þar sem stjórnendur fé-
lagsins eru jafnvel einu eða stærstu
hluthafarnir, er erfiðara að eiga þar
sem þau lúta ekki opinberu valdi eða
beinu aðhaldi almennings.
Síðastliðna daga hefur DV fjall-
að um nepotisma af fyrri gerðinni;
frændhygli hjá opinberu sjálfseignar-
stofnuninni Eir, hjúkrunarheimili sem
er fjármagnað að stóru leyti með al-
mannafé – rúmlega 1.500 milljónum
á ári. Þar réði sami maðurinn, séra
Sigurður Helgi Guðmundsson,
ríkjum í tæp 20 ár, allt þar
til á síðastliðnu ári. Sig-
urður Helgi virðist hafa
misnotað aðstöðu sína
sem framkvæmdastjóri
gróflega meðan hann
stýrði félaginu, meðal
annars með því að hygla
ættingjum sínum.
Eiginkona
hans
var
ráðin
sem djákni til Eirar, dóttir hans var
gerð að framkvæmdastjóra yfir sér-
stöku rekstrarsviði sem var stofnað
sérstaklega fyrir hana, tengdasonur
hans vann lögfræðistörf fyrir hjúkr-
unarheimilið og vinur hans til 35 ára
sá um öll minni verktakastörf fyrir
stofnunina. Þá lét hann Eir greiða 200
þúsund krónur fyrir utanlandsferð
dóttur sinnar og tengdasonar til
Spánar sumarið 2011; verknað-
ur sem Ríkisendurskoðun hefur
skilgreint sem „örlætisgerning“
og gert Sigurði Helga að endur-
greiða farmiðana. Á tíunda
áratugnum stofnaði hann svo
fyrirtæki sem seldi Eir hjúkr-
unargögn. Kannski eru
þessar sögur bara
lítið brot af að-
stöðubraski
Sigurðar Helga
í þau 20 ár
sem hann
stýrði Eir.
Sjáið
hvað þetta
er kósí og
þúfna-
mjúkt;
ylhýr, ís-
lenskur
nepotismi þar sem heil fjölskylda
og fleiri aðstandendur hennar hef-
ur það ljúft með áralanga dúsu hjá
sjálfseignarstofnun sem sér um um-
mönnun fyrir aldraða. Sigurður Helgi
fær framkvæmdastjórastarf hjá opin-
berri sjálfseignarstofnun sem veit-
ir eldri borgurum þjónustu og fær til
þess fé á fjárlögum. Enginn opinber
aðili virðist hafa skipt sér af Sigurði
Helga svo árum skipti; hann stýrði Eir
eins og hann vildi, réði þá í vinnu sem
hann vildi, keypti inn vörur og þjón-
ustu af þeim sem hann vildi: Fram-
kvæmdastjórinn var bókstaflega með
bókhald Eirar í rassvasanum.
Í 20 ár deildi Sigurður Helgi og
drottnaði hjá þessari stofnun og eft-
irlitsleysið var algjört. Engar reglur
voru í gildi um útboð á kaupum á vör-
um og þjónustu, enginn var að fylgjast
með því hverja hann réði til starfa og
á hvaða forsendum og enginn virðist
hafa fylgst með því að Eir sigldi smám
saman í gjaldþrot undir stjórn Sigurð-
ar Helga. Gjaldþrot Eirar hefði falið í
sér veruleg fjárhagsleg skakkaföll fyrir
íbúana, eldri borgarana sem þar búa.
Eirarmálið sýnir okkur því ekki bara
skýra birtingarmynd eins af þjóð-
meinununum, nepotismans, heldur
opinberar einnig kerfislægt vandamál:
Eftirlit opinberra aðila, Ríkisendur-
skoðunar í þessu tilviki, með slíkum
sjálfseignarstofnunum er einfaldlega
ekki nógu mikið. Ríkisendurskoðun
þarf að sinna eftirlitshlutverki sínu
með sjálfseignarstofnunum betur,
því slíkar stofnanir geta veitt gírugum
aðstöðubröskurum traust skjól til að
hygla sér og sínum.
Sigrar
útrásarmanna
n Athafnamaðurinn Jón Ás-
geir Jóhannesson lagði Svav-
ar Halldórsson fréttamann
í Hæstarétti með þeim af-
leiðingum að Svavar og hans
fólk þarf að
greiða hátt
á aðra millj-
ón króna.
Áður hafði
Svavar tapað
fyrir Pálma
Haraldssyni
í Fons vegna sömu fréttar
þannig að reikningurinn er
orðinn hátt í þrjár milljón-
ir króna. Málið snýst um það
sem Svavar kallaði Panama-
fléttu þeirra félaga. Og mál-
ið er ekki búið því ennþá
stendur Svavar við frétt sína
og segist sannfærður. Sam-
kvæmt því er um að ræða
tvöfalt dómsmorð.
Skuldir Styrmis
n Styrmir Gunnarsson, fyrr-
verandi ritstjóri Moggans,
var í Kastljósi í síðustu viku
þar sem hann lýsti hugsjón-
um sínum
á ritstjóra-
stóli. Svo var
að skilja að
hann hefði
aldrei ver-
ið í hags-
munapoti
fyrir sjálfan sig. Sigurður G.
Guðjónsson lögmaður kaup-
ir ekki þá sögu Styrmis. Í
Pressupistli rifjar hann upp
skuldir ritstjórans sem á
þeim árum voru himinhá-
ar. Engum sögum fer af þeim
síðan. „Skuldarar dagsins í
dag fá ekki sömu dúnmjúku
meðferð kröfuhafa og Styrm-
ir fékk“ bloggar lögmaður-
inn og spyr um afskriftir.
Smalað fyrir Val
n Einn af þekktari kosn-
ingasmölum landsins er
Guðmundur Jón Sigurðsson,
sem meðal annars bloggar
fyrir DV.
Guðmund-
ur vann á
sínum tíma
með Alþýðu-
flokknum en
síðar með
Einari Oddi
Kristjánssyni heitnum og Ill-
uga Gunnarssyni, tengdasyni
hans. Þá stóð hann um tíma
að baki Alfreð Þorsteinssyni
og seinna Kristni H. Gunnars-
syni. Upp á síðkastið hefur
hann ekið rútu Dögunar en
er nú hættur því eftir erjur
innanflokks. Þessa dagana
er hann að smala fyrir Björn
Val Gíslason sem vill hasla sér
völl hjá VG í Reykjavík.
Sitja fast
n Uppnámið innan stjórn-
ar Eirar ætlar engan enda
að taka. Magnús L. Sveins-
son og Stefán Benediktsson,
fyrrverandi þingmaður,
sitja sem fastast þótt Vil-
hjálmur Þ. Vilhjálmsson hafi
axlað ábyrgð með afsögn.
Þá hefur Hafsteinn Pálsson,
bæjarfulltrúi í Mosfellsbæ,
einnig axlað sína ábyrgð
og er farinn eftir mikinn
þrýsting. Þess er nú beðið
að þeir stjórnarmenn sem
eftir sitja axli sína ábyrgð
og fari.
Ég var mjög
rótlaus
Þetta
tekur á
Jón Gerald Sullenberger flakkaði á milli fósturheimila í æsku. – DV Margrét Edda Gnarr keppir í módelfitness. – DV
Ylhýr, íslenskur nepotismi„Framkvæmdastjór-
inn var bókstaf-
lega með bókhald Eirar í
rassvasanum.
M
amma, af hverju kemur
enginn í afmælið mitt?“ Þessi
orð eru greipt í huga kunn-
ingja míns frá því hann spurði
móður sína að þessu fyrir meira en
30 árum síðan. Hann hafði boðið öll-
um bekknum í afmælið sitt, mamman
eytt laugardeginum í að baka og búið
að skipuleggja skemmtanir og leiki.
Klukkan þrjú á sunnudegi var hann
kominn í sparifötin og beið þess að
bekkjarfélagarnir kæmu til að sam-
gleðjast honum á afmælisdaginn.
Þegar klukkan var farin að ganga
fimm var ljóst að enginn kæmi. Hug-
hreystandi orð móður hans, um að
krakkarnir hlytu nú bara að hafa
gleymt þessu, skiptu hann litlu. Hann
vissi betur. Þetta var hluti hins daglega
lífs í skólanum. Félagsleg einangrun og
útilokun. Þetta var birtingarmynd þess
eineltis sem hann varð fyrir af hendi
skólafélaganna í árganginum. Hann
var ekki laminn, enda stærri og sterk-
ari en flestir jafnaldrar hans. Ofbeldið
sem hann varð fyrir var ekki líkamlegt.
Hann kom ekki heim með marbletti
eða glóðaraugu. Aðeins ör á sálinni,
sem aldrei mun hverfa.
Það þarf ekki að berja til að meiða
Andlegt ofbeldi í hvaða formi sem er
getur verið jafnvel hættulegra en lík-
amlegt ofbeldi. Heimilisofbeldi eða
einelti í skólum og á vinnustöðum þar
sem engin líkamleg ummerki verða
eftir er erfitt að kæra eða klaga. Sú
tegund ofbeldis skilur þó oft eftir sig
djúpstæð og langvinn áhrif. Sjálfs-
mynd þolenda hrynur og rannsóknir
hafa sýnt að einstaklingar sem verða
fyrir einelti af þessu tagi á unglingsár-
unum geta átt í ævilangri baráttu við
að mynda félagsleg tengsl við aðra,
rækta eigin hæfileika eða bara stunda
vinnu. Reiði, biturð, eftirsjá eftir glöt-
uðum tækifærum og vonleysi hring-
sóla í hugum þeirra. Tíðni sjálfsvígstil-
rauna, áfengis- og fíkniefnaneyslu er
jafnframt mun hærri hjá þessum hópi
en öðrum.
Fimmta hvert barn upplifir einelti
Alþjóðlegar rannsóknir hafa sýnt
að um 20 prósent skólabarna telja
sig verða fyrir einelti og þessi tala er
mjög svipuð í flestum þeim löndum
þar sem slíkar rannsóknir hafa ver-
ið gerðar. Þrátt fyrir að umræða hafi
aukist um einelti í skólum á síðustu
árum og fjölmargir skólar hafi tekið
upp stefnu sem á að vinna gegn slíku
ofbeldi, að minnsta kosti í orði, sýna
fjölmörg dæmi síðustu missera að eitt-
hvað meira þarf til. Þá hefur umræð-
an um einelti meðal fullorðinna verið
lítil sem engin, þó rannsóknir sýni að
það viðgangist vissulega. Þannig sýndi
könnun sem gerð var á einelti meðal
ríkisstarfsmanna árið 2008 að 11 pró-
sent starfsmanna teldu sig hafa orðið
fyrir einelti síðustu 12 mánuði og fjórð-
ungur hafði orðið vitni að einelti á sín-
um vinnustað.
Ef einstaklingur verður fyrir líkam-
legu ofbeldi, hvort heldur er í skóla
eða á vinnustað, er um lögreglumál að
ræða. Slíkt kemst enginn upp með að
samþykkja. En hvað með uppnefni, sí-
felldar háðsglósur, félagslega útilokun
eða baktal? Hvernig kærir maður slíkt?
Er það bara í lagi, svona innan hóflegra
marka? Í SFR könnuninni sem nefnd
var hér að ofan kom í ljós að þegar
kvörtun var lögð fram var í 76 prósent
tilfella ekki brugðist við með viðeig-
andi hætti. Nær helmingur þeirra sem
gripu til aðgerða vegna þess eineltis
sem þeir urðu fyrir sögðu að ástandið
hefði ekkert breyst, eða jafnvel versnað
og fjórðungur fór í kjölfarið að leita sér
að annarri vinnu.
Þarf lagasetningu til?
Í Svíþjóð hafa verið sett lög sem snúa
við sönnunarbyrði í eineltismálum í
skólum. Þar þurfa skólar að sýna fram
á að þeir hafi brugðist við eineltinu á
fullnægjandi hátt til að firra sig ábyrgð
og skaðabótaskyldu og í umræðunni er
að setja sambærileg lög fyrir atvinnu-
lífið í heild. Hér á landi stendur það
enn upp á fórnarlambið að sýna fram á
að ekki hafi verið tekið á málum á rétt-
an hátt og fyrir þá sem orðið hafa fyrir
viðvarandi andlegu ofbeldi, hvort sem
er á vinnustað eða í skóla, getur slíkt
hreinlega orðið viðkomandi ofviða.
Þá virðist lausnin oft vera að færa þol-
andann milli skóla, eða í tilfelli starfs-
mannanna, að leita sér að nýrri vinnu.
Hvar er réttlætið í því? Hvers vegna
er ekki hægt að taka á gerendunum í
stað þess að auka áþján þolandans og
ýta undir þær ranghugmyndir hans að
hann beri á einhvern hátt ábyrgð á of-
beldinu sem hann verður fyrir?
Þetta eru spurningar sem ég hyggst
bera undir bæði menntamála- og
velferðarráðherra. Andlegt ofbeldi í
formi eineltis er eitthvað sem við get-
um ekki sætt okkur við.
Einelti er ofbeldi
Útgáfufélag: DV ehf. Stjórnarformaður: Ólafur M. Magnússon Ritstjóri: Reynir Traustason (rt@dv.is) Fréttastjóri: Ingi Freyr Vilhjálmsson (ingi@dv.is) Umsjón helgarblaðs: Ingibjörg
Dögg Kjartansdóttir (ingibjorg@dv.is) Umsjón innblaðs: Kristjana Guðbrandsdóttir (kristjana@dv.is) Framkvæmdastjóri og vefstjóri DV.is: Jón Trausti Reynisson (jontrausti@dv.is)
Sölu- og markaðsstjóri: Heiða B. Heiðarsdóttir (heida@dv.is) Umbrot: DV Prentun: Landsprent Dreifing: Árvakur DV á netinu: www.dv.is
F R J Á L S T, Ó H Á Ð D A G B L A Ð
Heimilisfang
Tryggvagötu 11
Hafnarhvoli, 2. hæð
101 Reykjavík
FRéTTASkoT
512 70 70 DV áskilur sér rétt til að birta aðsent efni blaðsins á stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. Öll viðtöl blaðsins eru hljóðrituð. Notkun á efni blaðsins er óheimil án samþykkis.
512 7000
512 7010
512 7080
512 7050
AÐALnúmeR
RiTSTJÓRn
ÁSkRiFTARSími
AuGLýSinGAR
14 19. nóvember 2012 Mánudagur
Leiðari
Ingi Freyr
Vilhjálmsson
ingi@dv.is
Kjallari
Eygló Harðardóttir
„Ofbeldið sem
hann varð fyr-
ir var ekki líkamlegt.
Hann kom ekki heim
með marbletti eða
glóðaraugu. Aðeins ör
á sálinni, sem aldrei
mun hverfa.“