Dagblaðið Vísir - DV - 01.02.2013, Blaðsíða 24

24 Umræða 1.–3. febrúar 2013 Helgarblað
Ó
sjálfrátt“ eftir Auði Jóns­
dóttur hlýtur að teljast með
merkilegri bókum liðins árs,
ef ekki síðustu ára. Ég var
svo heppinn í liðinni viku
að þurfa að dvelja heima við, með
börnum og flensu, og datt þá svona
rækilega ofan í söguna af Eyju,
Mömmu, Ömmu, Öggu, Garranum
og Skíðadrottningunni. Afleiðingin
var ein besta lestrarupplifun síð­
ustu ára.
Mikið undir
Bókin er sjálfsævisöguleg, frásögn
af því hvernig höfundur verður til,
hvaðan hún kemur og hvernig henni
„tókst það“. Það finnst vel á lestrinum
að hér er uppsöfnuð þörf á ferð, bók­
in hefur fengið rækilega meðgöngu í
sál höfundarins, brunnið á henni og
farið með hana djúpa vegu.
„Það er svo mikið undir,“ eins
og Nína systir sagði í símann.
Fyrir vikið hreyfir sagan vel við
lesandanum.
Bókmenntalegt Boot Camp
Það er ekki auðvelt að gera sjálfan sig
að aðalpersónu í skáldsögu en Auður
Jónsdóttir hefur greinilega næga fjar­
lægð á sjálfa sig til að gera mátulegt
grín að sér og sjá sig „eins og hún er“,
með kostum og göllum, um leið og
hún stendur þétt með persónunni
og hleypir lesandanum aldrei út úr
samúð með henni. Við trúum alla tíð
á Eyju, í leit hennar og baráttu fyrir
eigin leið, um leið og okkur eru van­
kantar hennar ljósir.
Eins og jafnan í bókmenntum
er það nákvæmnin sem hér ger­
ir útslagið; lýsingin á Eyju þar sem
hún situr og þrífur einn heitavatns­
ofn með tannbursta á meðan móðir
hennar og vinkonur fara með þrif­
klútum um heila íbúð teiknar upp
mjög skýra karaktermynd. Þessi
unga kona lifir ekki öll í raunveru­
leikanum. En þessi bók er líka lýsing
á því hvernig hún stígur inn í hann,
hvernig kona verður til úr stúlku,
hvernig unglingur verður að mann­
eskju: Hin óborganlega skíðadrottn­
ing, Rúna Sigurgrímsdóttir, er hér í
hlutverki lífsþjálfarans og „Ósjálfrátt“
er á köflum eins konar bókmennta­
legt Boot Camp.
Af súlustað á Gljúfrastein
Endursköpun Auðar á sjálfri sér
minnir helst á sjálfsmynd Þórbergs í
Ofvitanum og Íslenskum aðli: Þegar
fyndnin fer með mann upp af kodd­
anum og fram úr rúminu verður eina
hjálp lesandans sú að ákalla meistar­
ann gamla til samanburðar. Kaflinn
þar sem Eyja og Agga fara á „samn­
ingafund“ með súlustaðaeiganda er
einn slíkur sem „ósjálfrátt“ flýgur inn
í sýnisbók íslenskra bókmennta. Við
hljótum að þakka fyrir slíkar gersem­
ar, setjum bókina að lestri loknum í
klassísku hilluna í bókaskápnum og
spyrjum okkur hvernig stóð á því að
slíkt undraverk hlaut ekki tilnefn­
ingu til íslensku bókmenntaverð­
launanna.
Það sem færir bók Auðar auka­
bónus er auðvitað tengingin við
Gljúfrastein. Og já … hér er við­
kvæmt efni á ferð. Því þótt glíma
ungrar konu við ofurkarllæga nálægð
gamla Nóbels sé erfið, nýtur Auður
hennar líka. Ljóminn frá gamla lifir
enn. Og lesandinn spyr sig: Værum
við svona hrifin af bókinni ef þetta
væri „venjuleg“ fjölskylda útí bæ?
En slíkar vangaveltur eru til einskis.
Auður er Auður. Fjölskyldan henn­
ar er fjölskyldan hennar. Og bókin
hennar er bókin hennar.
Og í henni fer Eyja beint af fund­
inum með súlustaðaeigandan­
um, þennan lágpunkt íslenskrar
menningar, í mat til ömmu sinn­
ar á Gljúfrasteini, háhöll íslenskrar
menningar. Hér myndast stór vídd,
og eitthvað segir manni að sumt sé
líkt með sumum. Hér birtist ættar­
strengur: Við munum öll hin lax­
nesku einkenni: Snærisþjófur
hjálpar Íslandssól, kotbóndi gefur
konungi hest, strákur úr Mosó fer til
Hollywood. Álíka fjarvíddir mynd­
ast í senunni þar sem fjörusúparinn
og beitningamaðurinn að vestan,
sá skemmtilega nefndi Garri, mætir
ömmu Eyju, fjóluhærðri og fjaður­
hattaðri á stigapalli. Þar er heilt
þjóðfélag á milli. Og stúlkan Eyja.
„Næsti bær við Sölku Völku“
Okkar flati samtími er ekki beint
yfirfullur af slíkum senum og þess
vegna fagnar lesandinn. Höf­
undi tekst að gera líf sitt að skáld­
sögu. Sem virðist hafa verið tak­
mark hennar í bernsku. Framan af
bókinni talar hin unga Eyja ítrekað
um löngun sína til að lifa í skáld­
skap. Og einnig hér er „bókmennta­
afinn“ undirliggjandi. Allt í einu er
ung stúlka úr Mosfellsdal sest inn
í beitningaskúr í illa leiknu sjávar­
þorpi vestur á fjörðum um miðjan
vetur og það ekki árið 1934 held­
ur 1995 ... Og fyrr en varði er hún
komin í sambúð með aðalgaurnum í
skúrnum, orðin „næsti bær við Sölku
Völku“ eins og hún segir sjálf.
Í fjarlægð gæti slíkt talist til­
gerðarlegt en eftir því sem við les­
um meira um bernsku Eyju og ung­
lingsár skiljum við hana: Að komast
í sambúð við sjóvelktan Garrann,
sem skríður drukkinn og blóðugur
í bælið á hverju kvöldi, virðist vera
nákvæmlega það sem hún þurfti,
jafn mikið og hún þarf á því að halda
í bókarbyrjun að vera dregin með
töngum út úr því hjónastandi.
Vogað verk
Þótt bókin sé nánast (og blessunar­
lega) laus við gamla Nóbel kraumar
hann undir, sem fyrr segir. „Ósjálfrátt“
er saga kvennanna sem stóðu honum
næst og líf þeirra er litað af þeirri ná­
lægð. Auður leitar aftur í tímann, gref­
ur djúpt eftir atvikum úr fortíð sem
útskýra núið, nær með því djúpu og
mögnuðu samhengi í fjölskyldusögu
sína, og gerir það af ískaldri nær­
gætni, fer varlega en þó alla leið, og
án þess að hlífa neinum að því les­
anda finnst.
Henni liggur á að finna út úr því
hver hún er, hvaðan hún kemur og
hvert hún getur farið. Það er einn
góður og gamaldags lífsháski í þessari
bók og líkast til er það hann sem skil­
ur verkið frá öðrum á liðinni vertíð.
Og verkið er einnig talsvert vogað þar
sem hér er um viðkvæma hluti að
ræða. Það hefur greinilega ekki alltaf
verið auðvelt að vera kona á Gljúfra­
steini. Fyrsta nóttin gefur tóninn:
Amma Eyju sefur þar ein á jólanótt.
Sá gamli kemur ekki fyrr en daginn
eftir „með gestunum.“
(Eftir lesturinn situr lesandinn
með löngun til að lesa nýja, aðeins
dýpri, ævisögu HKL.)
Konurnar standa vaktina. Það
gætu verið einkunnarorð þessar­
ar bókar sem er einn stórkostlegur
kvennaheimur hvar Eyja kemur fram
í heilum tólf hlutverkum: barn, stúlka,
kona, barnabarn, systir, móðursyst­
ir, eiginkona, vinkona, vinnukona,
móðir og þó kannski fyrst og fremst
dóttir.
Já, og skáld.
Krókaleið er kvennaleið
Sjálfsagt hefur það ekki verið auð­
velt hlutskipti að vera ung kona með
skriftarþörf í þessari fjölskyldu. Lýs­
ingarnar á blábyrjun Eyju á skálda­
brautinni eru áhugaverðar, stundum
átakanlegar, þar sem ein setning í
miðjum þrifum, ein grein í DV, viðtal
við nektardansmær eða gott orð frá
ömmu verða stórar vörður á torfar­
inni leið. Þú ert nú enginn hann, fær
Eyja að heyra aftur og aftur og jafn­
vel hin trausta og góða amma sýnir
barnabarninu enga miskunn þegar
henni líkar ekki pistillinn.
Mikil pressa, mikil ætt.
En þótt krókaleiðin undan þessu
liggi vestur fyrir Garrann og aust­
ur til Sundsvall reynist hún á end­
anum vera kvennaleið. Eyja dýrkar
sögur og tilsvör móður sinnar, sem
samkvæmt bókinni var líka efni í rit­
höfund, og hún tignar ömmu sína,
þiggur áhrif frá systur, skrifar til
systurdóttur, og finnur fyrirmyndir í
formæðrum sínum sem sátu í fínum
stofum bæjarins í byrjun tuttugustu
aldar og skrifuðu ósjálfráða skrift.
Þaðan kemur titillinn sem líka má
skilja stærri skilningi: Stundum við
ekki öll ósjálfráða skrift? Ráðum við
nokkru um það hver við erum? Erum
við eitthvað annað en þversumman
af fylleríum, uppáferðum, fjarvistum
og brjóstagjöfum forfeðranna?
Lesandann grunar að Eyju
dreymi í upphafi að lifa í skáldsögu
eftir afa sinn, en síðan komist hún
að því að sú leið er garrinn einn;
svörin, stíllinn og sögurnar liggja
hjá konunum í ættinni. Með því að
fanga sögu þeirra, og tileinka sér stíl­
brögð þeirra, finnur hún sína rödd.
Þess vegna er þessi bók svo mik­
ill sigur: Höfundi tekst að brjót­
ast undan Gljúfrasteini. Hann/hún
þurfti að fara mjög skrykkjótta leið
undan honum, sem við lesturinn
verður þó fullkomlega skiljanleg,
en ekki aðeins tekst henni að finna
þá leið heldur tekst henni líka að
skrifa um það bók. Leit Eyju fær síð­
an mótvægi í fyrirætlan kvennanna
í kringum hana sem stefna að því
leynt og ljóst að gera úr henni rit­
höfund. Spenna sögunnar felst í
átökum þeirrar handleiðslu og eig­
invilja Eyju.
Töfrasproti skáldskaparins
Sagan hefur sinn eigin stíl, frásögn­
in er feimin, fetar sig tvö skref áfram
og annað afturábak, kannski sam­
kvæmt göngulagi söguhetjunnar
Eyju, eins og henni er lýst í bókinni
á sinni heimaprjónuðu lopapeysu
með hárflókann ofaní augu. Hún er
stödd hér í þessari málsgrein, en 20
árum fyrr í þeirri næstu, en spólar
svo allt í einu fram um 30 ár. Eftir því
sem á líður myndast stóra samheng­
ið, þegar öll þessi brot raðast saman
í eina sögu, eina manneskju.
Það er einhver dauðsjarmer­
andi tónn sem Auður nær að fanga
hér, lesanda líður helst eins og hún
hræri hægt og rólega í hjarta hans
með gömlum klístruðum kokteilp­
inna sem hún fann á gólfinu á barn­
um fyrir vestan, svörtum og særekn­
um kokteilpinna, sem einhvern tíma
stóð í glasi í eldhúsglugga und­
ir brattri hlíð en lenti í snjóflóði og
tapaðist út á sjó hvar hann eyddi
vetrinum í ölduróti uns honum
skolaði á land og einhver krakkinn
fann hann og bar inn á barinn en
týndi útí horni framan við klósettin,
hvar Auður Jónsdóttir rakst á hann,
þennan ólíklega töfrasprota skáld­
skaparins sem þekkir bæði Dostojev­
skí og Who the Fuck is Alice. Og
með honum nær hún að hræra
saman sögu sína, rétt eins og Amma,
Mamma og Rúna tóku sér hlé frá
baksi sínu og bakstri til þess að
hræra í skáldið sem hún varð.
Dásamleg bók. Og takk.
„Hvernig stóð á því
að slíkt undraverk
hlaut ekki tilnefningu til
íslensku bókmenntaverð-
launanna,“ segir Hallgrím-
ur Helgason um bók Auðar
Jónsdóttur, Ósjálfrátt.
Konur hræra í skáld
Skáld verður til Auður Jónsdóttir leitar til fortíðar í bók sinni Ósjálfrátt. MyNdir úr SAfNi AuðAr
„Venjuleg“ fjölskylda útí bæ? En
slíkar vangaveltur eru til einskis. Auður er
Auður. Fjölskyldan hennar er fjölskyldan
hennar. Og bókin hennar er bókin hennar.
Aðsent
Hallgrímur
Helgason