Dagblaðið Vísir - DV - 10.06.2013, Blaðsíða 8

8 Fréttir 10. júní 2013 Mánudagur
Í
umhverfisúttekt DV í helgarblaði
7.–9.júní var fjallað um íslenska
vatnið og hvort það væri jafn ör-
uggt og óspillt og íslenska þjóð-
in hefur trúað. Í greininni var yf-
irlit yfir nýleg umhverfisspjöll sem
flest skrifast á lítið eftirlit eða slæ-
leg vinnubrögð. Fráveitumál bæjar-
félaga eru til að mynda víða í ólagi.
Saurgerlamengun í sjó veldur maga-
kveisum og hefur orðið til þess að
ráðið h efur verið gegn því að synda í
sjónum eða halda siglinganámskeið.
Sjórinn er til þess of mengaður.
Í drögum að stöðuskýrslu um
vatna svæði Íslands verður í fyrsta
sinn gerð tilraun til að fá heildar sýn
yfir þau áhrif sem mengandi efni,
jafnt frá iðnaði og íbúum, hafa á vatn
og líf ríki. Í drögunum kemur fram að
víða ríki óvissa um mengun og lítið af
gögn um og rannsóknum um efnið.
Óvissa um stærsta forðabúr
Reykvíkinga
Árni Finnsson, formaður náttúru-
verndarfélags Íslands, telur að ým-
islegt hafi batnað þegar kemur að
mengun og ástandi náttúrunnar.
„Álag mannsins á náttúruna er stöð-
ugt að aukast. Loftslagsbreytingar,
ofveiði og súrnun sjávar hafa sam-
legðaráhrif. Við getum ekki vitað hvað
gerist en vísindamenn benda á að líf-
ríki sjávar á heimsvísu sé undir miklu
álagi,“ segir hann og bætir við að í dag
sé ekki sami sveigjanleiki til staðar og
var til að bregðast við áföllum. Hann
segir Íslendinga ofmeta öryggið og
vanmeta hætturnar. „Það hafa orðið
ákveðnar breytingar á tærleika Þing-
vallavatns,“ segir hann og bendir á
að Þingvallavatn sé stærsta forðabúr
Reykvíkinga með drykkjarvatn. Hann
er ósáttur við veginn sem lagður var
yfir Lyngheiði og telur hann hafa
skaðleg áhrif. „Þetta var gert þrátt
fyrir allar viðvaranir. Þessi ákvörðun
sýnir bara hvað þeir eru ófyrirleitn-
ir þessir gæjar,“ segir Árni og nefn-
ir Guðna Ágústsson sérstaklega en
hann átti sæti í Þingvallanefnd þegar
ákvörðunin var tekin. „Guðni hafði
ekkert annað erindi þarna en að sjá
til þess að þessi vegur færi í gegn.
Honum gat ekki staðið meira á sama
um afdrif Þingvallavatns. Ég held að
slík afstaða, eða afstöðuleysi sem er
afstaða í sjálfu sér, hafi verið nokkuð
áberandi.“
Ekkert öðruvísi en aðrar þjóðir
Árni telur eftirlit með mengandi
starfsemi vera í þokkalegu lagi hér-
lendis. „En svo gerast svona hlut-
ir, Kópavogslækur verður hvítur og
menn vita ekkert hvað gerðist. Ég
held að það sé meira og meira um
þetta. Við erum ekkert öðruvísi en
aðrar þjóðir. Þó við séum nokkuð
færri, þá erum við náttúrulega bæði
hluti af umheiminum og svo erum
við mjög módern í okkar mengunar-
starfsemi.“ Árni segist ekki geta sagt
til um hvort sjálfseftirlit fyrirtækja sé
nægilega gott. „ Það er erfitt að segja,
það hefur verið boðskapurinn svo-
lítið frá hægri mönnum að það þurfi
að hemja eftirlitsiðnaðinn eins og
þeir kalla það. Þeir láta í veðri vaka
að þetta sé baggi á þjóðfélaginu að
hafa eftirlit með því að hlutirnir fari
vel fram.“
Forsendur fyrir undanþágum
brostnar
Hann heldur því fram að forsendur
Íslendinga fyrir því að fá undanþág-
ur frá ýmsum mengunarreglugerð-
um til dæmis varðandi sorpbrennslu
séu brostnar. „Ég held að það hafi
verið ákveðið áfall fyrir Umhverfis-
stofnun og ráðuneytið þegar menn
sáu að þessi árátta Íslendinga til að
biðja alltaf um undanþágur því þeir
væru svo sérstakir og landið svo
hreint væri ekki réttmæt,“ segir hann
og bætir við að Íslendingar verði að
beita jafnströngum reglum og gert er
í Evrópusambandinu.
Gleymska einkennandi
Árni segir ýmsa áhættuþætti vegna
framkvæmda hafa verið þekkta allt
frá upphafi. „Landsvirkjun varaði
til dæmis við því í matsskýrslu að
Kárahnjúkavirkjun myndi breyta líf-
ríkinu í Lagarfljóti. Svo gangast þeir
við því og það virkar eins og gott „PR-
trick“ því þeir eru svo heiðarlegir.
Svo kom í ljós að rennslið hefur ver-
ið miklu meira vegna þess að hlý-
indin voru meiri en gert var ráð fyr-
ir.“ Árni segir gleymsku einnig vera
einkennandi og fólk oft ekki sjá að
sér fyrr en það finni áhrifin á eigin
skinni. „Hvað á maður að segja, I told
you so?“ spyr hann.
Erum enn að gefa stórum
bílum séns
Árna finnst Íslendingar almennt taka
of stóra sénsa þegar kemur að um-
hverfismálum. „Við erum enn að
gefa stórum bílum séns, fólki finnst
nánast glæpsamlegt að rukka meira
fyrir þá. Svo er talað um að þessi
ríkisstjórn sem nú tekur við ætli að
lækka bensíngjöldin,“ segir hann og
bætir við að sér finnist það ótrúleg
heimska. „í fyrsta lagi þarf ríkiskass-
inn á þessum peningum að halda og
í öðru lagi hefur það sýnt sig að eftir
að þau settu þessi álög þá kaupir fólk
eyðslugrennri bíla og það er náttúru-
lega gott fyrir alla.“
Hægfara slys hættulegust
Árni hefur áhyggjur af langtíma
öryggi landsmanna. „Ef við hugs-
um til lengri tíma þá hlýtur öryggi
Íslands vegna loftslagsbreytinga,
súrnunar sjávar og breytinga og
álags á lífríki sjávar að vera verulegt
áhyggjuefni,“ segir hann og útskýr-
ir að þeim mun meiri sem súrnunin
verði því meiri hætta sé á að lífríki
sjávar geti ekki staðið undir þeirri
kalkmyndun sem þarf að vera. „Það
eru þessi stóru hægfara slys sem
eru hættulegust,“ segir Árni. Hann
telur Íslendinga ekki hugsa nægi-
lega mikið um þessi mál en telur að
ýmislegt megi gera til úrbóta. „Ég
held það þyrfti að kynna þennan
vanda, þannig að fólk geri sér bet-
ur grein fyrir því hvað súrnun sjávar
er hættulegt mál, það þarf að auka
menntun og ríkisstjórnin þarf að
sýna málaflokknum aukinn áhuga,“
segir hann og bætir við að það skipti
miklu að almenningur sé meðvit-
aður. Árni telur sig sjá jákvæða þró-
un í þá átt. „Mér hefur fundist þessi
umræða um sorpbrennslustöðv-
arnar harðari en hefur verið og svo
er komin fram kynslóð fjölmiðla-
fólks sem lætur sig umhverfismál
varða,“ segir hann og bætir við:
„Um leið og stjórnmálamenn átta
sig á því að almenningur er að taka
þessi mál til sín og krefst þess að
unnið sé í þeim, þá bregðast þeir
mögulega við“.
Höfum við nægilega
sterka innviði?
Auður H. Ingólfsdóttir alþjóðastjórn-
málafræðingur og lektor við Háskól-
ann á Bifröst, veltir því fyrir sér hvort
innviðir samfélagsins séu nægilega
sterkir. „Við teljum Ísland vera hreint
og ómengað land og landið hef-
ur þá ímynd erlendis en aðalástæð-
an fyrir því að við höfum verið hrein
er fámennið. Á síðustu árum er hins
vegar farið að reyna meira á um-
hverfismálin, og spurning hvort við
höfum nægjanlega sterka innviði til
að koma í veg fyrir mengun og meng-
unarslys.“
Víða gloppur í eftirltiskerfinu
„Á síðustu misserum hafa verið að
koma upp ýmis mál sem gefa vís-
bendingar um að það séu ákveðnar
gloppur í utanumhaldi og eftirliti hjá
okkur,“ segir hún og nefnir til dæm-
is díoxínmengun frá Sorpbrennslu á
Ísafirði. Þeir voru með undanþágu
frá tilskipun Evrópuráðsins um með-
höndlun sorps og fengu því leyfi
til að hafa brennslu. Það sama gilti
um Vestmannaeyjar og Kirkjubæj-
arklaustur. „Svo kom upp úr kafinu
að það var mikil mengun í kringum
brennsluna á Ísafirði og ekki hafði
verið fylgst nógu mikið með því.“ Hún
nefnir einnig dæmi um aflþynni-
verksmiðjuna Becromal við Akur-
eyri en þar létu starfsmenn Kastljós
vita af of mikilli losun fyrirtækisins
af vítissóda-menguðu vatni. „Ein-
hvernveginn fóru þessi mál fram-
hjá eftirlitsaðilum. Þau komu upp
á svipuðum tíma og gáfu ákveðn-
ar vísbendingar um að eftirlitsmálin
væru ekki í nægilega skýrum farvegi
hjá okkur. Það getur verið að þau séu
það á pappír en það voru einhverjar
brotalamir í reynd.“
Togstreita milli ríkisstofnana
og sveitarfélaga
Auður telur að ákveðin togstreita ríki
milli ríkisstofnana og sveitarfélaga
og stundum óljóst hver beri ábyrgð
á hverju. „Ríkisstofnanir eiga að hafa
yfirumsjón með eftirliti og svo eru
heilbrigðiseftirlit á vegum sveitarfé-
laganna. Það er kerfi í gangi sem á að
tryggja að allt sé í lagi en í ljósi þeirra
mála sem upp hafa komið má spyrja
hvort kerfið virki.“ Hún segir sérstak-
lega áhugavert að skoða verkaskipt-
ingu eftirlitsaðila og hversu vel gangi
að samræma eftirlitið. Jafnframt seg-
ir hún sveitarfélög almennt mega
gefa umhverfismálum aukinn gaum.
Oft séu þau upptekin af atvinnumál-
um og sum þeirra smæstu hafi ekki
burði til að hafa sérstaka umhverfis-
fulltrúa. „Það skiptir máli að sveitar-
félögin taki umhverfismál alvarlega
og fari að sýna frumkvæði á þessu
sviði. Að þau bíði ekki bara eftir
skipunum frá Umhverfisstofnun og
geri bara það sem þau komast upp
með að gera og ekkert meira. Þetta
er auðvitað misjafnt milli sveitarfé-
laga en almennt tel ég vera heilmikið
rými til að færa þessi mál ofar á for-
gangslistann.“
Auður segir Íslendinga eiga að
hafa bolmagn til að sporna við stað-
bundnum umhverfisvandamálum.
„Ísland er frekar ríkt land, lýðræðis-
ríki og með frekar sterkan stofn-
anastrúktúr, því ætti þetta að vera
hægt.“ Hún segir ýmislegt hafa breyst
á síðustu áratugum en þó séum við
enn að glíma við ákveðið viðhorf.
„Það er enn algengt hugarfar að við
séum svo hrein og ómenguð og þurf-
um ekkert að hafa fyrir því að halda
því þannig.“ n
Ofmetum öryggið og vanmetum
hætturnar Árni Finnsson er ósáttur
við veg sem hefur verið lagður yfir
Lyngheiði. „Það hafa orðið ákveðnar
breytingar á tærleika Þingvallavatns,“
segir hann og bendir á að Þingvallavatn
sé stærsta forðabúr Reykvíkinga með
drykkjarvatn.“
n Breytingar á tærleika Þingvallavatns n Stærsta forðabúr Reykvíkinga með drykkjarvatn
Ísland ekki lengur
hreint og ómengað
Arnhildur Hálfdánardóttir
blaðamaður skrifar ritstjorn@dv.is
20 Úttekt
7.–9. júní 2013 Helgarblað
Eitraður sjávarúði vEldur magakvEisum
Í
sland hefur lengi verið frægt fyr­
ir hreinleika. Við höldum því
stolt fram að hér sé hafið hreint
við land, loftið heilsusamlegt og
náttúran óspillt. Þegar við kom­
um heim frá útlöndum skrúfum við fegin frá krananum og teygum ís­
lenska vatnið, full öryggis.
Upp á síðkastið hefur ýmislegt átt sér stað sem gefur tilefni til að íhuga hvort þessi hreinleiki sé sjálf­
sagður og hvort landið okkar sé jafn óspillt og látið er í veðri vaka. Olíu­
slys verður á vatnsverndarsvæði, vistkerfi Lagarfljótsins reynist að hruni komið, sjósund er bannað vegna saurgerlamengunar og vís­
indamenn tala um að súrnun sjáv­
ar sé tvöfalt hraðari á norðurslóð­
um en í hlýrri sjó nær miðbaug.
Ný skýrsla væntanleg –
óvissa um ástand
Í fyrra voru 19 spilliefnaflutningar um vatnsverndarsvæðið í Heið­
mörk. Fráveitumál eru víða ófull­
nægjandi og skólp fer óhreinsað í sjó og drög að skýrslu um um­
hverfisálag sýna að talsverð óvissa ríkir um mengun.
Í vatnalögum, settum árið 2011, er kveðið á um að Umhverfisstofn­
un annist stjórnsýslu á sviði vatns­
verndar í samráði við Heilbrigð­
isnefndir sveitarfélaga. Í kjölfar reglugerðarinnar var farið að flokka vatnshlot eftir gerðum og er nú unnið að undirbúningi vistfræði­
legrar flokkunar. Þá hefur Um­
hverfisstofnun safnað og skráð upplýsingar um mengunarálag á vatnshlot vegna álagsgreiningar. Stofnunin lagði í desember á síð­
asta ári fram drög að stöðuskýrslu um vatnasvæði Íslands. Skýrslan verður sú fyrsta sinnar tegund­
ar en með henni er gerð tilraun til að fá heildarsýn yfir þau áhrif sem mengandi efni, jafnt frá iðnaði og íbúum, hafa á vatn og lífríki þess. Í þessum drögum segir að stór hluti vatns hérlendis sé ómengað og í góðu ástandi. Þó kemur fram að á nokkrum stöðum séu vatns­
hlot (eining vatns) undir umtals­
verðu álagi eða mögulega undir álagi vegna mengunar. Það er raun­
ar einkennandi fyrir drögin að enn ríkir óvissa víða um mengunará­
stand og áhrif ýmissa mengunar­
valda á umhverfið.

Fátækleg gagnasöfnun
Jóhanna Björk Weisshappel, sér­
fræðingur hjá Umhverfisstofnun
segir upplýsingarnar sem fram
koma í drögunum vera samantekt
á mælingum sem gerðar hafa verið
og að enn sé verið að safna gögnum.
„Gagnasöfnun hefur ekki farið fram
kerfisbundið fyrr en eftir að tilskip­
un Evrópusambandsins um vatn
var innleidd,“ segir hún og bæt­
ir við að taka verði drögunum með
vissum fyrirvara „Upplýsingarnar í
drögunum eru ekki endanlegar og
ýmislegt gæti breyst í endanlegri skýrslu sem kemur út í lok ársins,
við eigum til dæmis eftir að fá gögn
um svæði þar sem nú ríkir óvissa
um álag og sumstaðar gæti ástandið hafa batnað meðal annars vegna
úrbóta í fráveitumálum.“ Drögin eru
enn í kynningu og getur fólk gert við
þau athugasemdir á síðunni www.
vatn.is fram til 7. júní.
Saurgerlamengun og
affallsvatn virkjana
Jóhanna segir saurgerlamengun vegna óhreinsaðs skólps vera helsta álagsvaldinn hérlendis en þó sé fleira sem geti valdið álagi á lífríkið. „Þar má nefna mengun frá gömlum urðunarstöðum og í af­
fallsvatni jarðvarmavirkjana. Verið er að skoða hvort staðbundið álag sé á vatn frá landbúnaði og sumar­
húsabyggðum vegna áburðarnotk­
unar og rotþróa. Auk þess er vitað að aðrir þættir valda álagi á vatn, þá helst vatnsaflsvirkjanir, þveran­
ir fjarða og efnistaka úr ám,“ seg­
ir hún og bætir við að verið sé að skoða áhrif á vistfræði vatnshlota sem hluta af álagsgreiningu og ástandsflokkun.
Baneitraður Dallækur
Hún segir að Umhverfisstofnun muni bregðast við þeim málum sem ekki eru í lagi. „Sé svæði metið undir álagi mun Umhverfisstofnun leggja fram tímasetta aðgerðaáætl­
un í samvinnu við sveitarfélög, fyr­
irtæki og hagsmunaaðila varðandi úrbætur og mun fara fram kostn­
aðargreining í því sambandi,“ segir Jóhanna. Þau svæði þar sem álag er of mikið miðað við umhverfismörk verða merkt sem slík í endanlegri stöðuskýrslu en Jóhanna segir þó ekki líklegt að varúðarmerkingar verði við svæðin sjálf. Eitt þessara svæða er Dallækur en í hann renn­
ur mengað affallsvatn frá Kröflu­
virkjun. Vatnið inniheldur með­
al annars skaðleg efni á borð við arsen, ál og kvikasilfur. Breytingar hafa orðið á sýrustigi vatnsins í læknum og tegundafjölbreytileiki minnkað. Þá sígur affallsvatnið frá virkjuninni einnig niður í grunn­
vatn og getur þaðan hugsanlega borist í Mývatn.
Bannað að synda
vegna saurgerla
Samkvæmt reglugerð um fráveitur og skólp frá 1999 á að hreinsa allt
skólp áður en því er veitt í sjó. Í mörgum bæjarfélögum er skólp þó enn leitt beint út í sjó, án nokkurr­
ar hreinsunar. Í sjó við Akureyri, Ísafjörð, Siglufjörð og Húsavík er mikil saurgerlamengun. Skólp frá sláturhúsinu á Húsavík er til dæm­
is veitt beint í sjóinn og litar það sjóinn stundum rauðan á haustin. Áður var saurgerlamengun einnig mikið vandamál í Keflavík og þurfti þess vegna að banna sjósund á Ljósanótt í fyrra. Skólplögnin það­
an var lengd í fyrrahaust og í janú­
ar mældist mun minni saurgerla­
mengun þar en áður.
Klóaksmengun í pollinum
Á Akureyri hefur víða mælst meng­
un, meðal annars á Höepfners­
bryggju þar sem Siglingaklúbb­
urinn Nökkvi er með aðstöðu. Jóhanna segir ástæðurnar vera þær að allt skólp frá Akureyri fer óhreinsað í sjóinn. Þar að auki hafi verið nokkuð um rangtengingar skólplagna innarlega í bænum. Jóhanna segir Nökkva hafa feng­
ið ábendingar frá heilbrigðis­
eftirlitinu um að ekki sé ráðlegt að vera með siglinganámskeið á svæð­
inu. Rúnar Þór Björnsson, formað­
ur Nökkva kannast ekki við það og
segist sannfærður um að sjórinn á svæðinu sé ekki heilsuspillandi.
„Við vitum af þessari klóaksmeng­
un í Pollinum en ástandið hefur lagast mikið og er alltaf að skána. Þetta er bara brotabrot af því sem var,“ segir hann og bætir við að þegar hann var að byrja á seglbrett­
um þarna árið 1986 hafi allt skólp af Brekkunni og úr Innbænum ver­
ið leitt út í sjó skammt frá athafna­
svæði klúbbsins. „Þá var maður alltaf í sjónum og ég man eftir því að hafa séð hvílíka jammið þarna, þeir tímar eru löngu liðnir. Ég hef engar áhyggjur af þessu, ástandið var mun verra og er alltaf að skána.“ Rúnar segir Nökkva munu halda áfram að sigla þarna. Hann vonast samt til að sjórinn verði hreinni. „Þeir hjá bænum eru búnir að lofa að gera þetta vel,“ segir hann og bætir við að það standi til að taka í notkun aðstöðu á öðrum stað á
Pollinum. „Það eru margar ástæður fyrir því, en meðal annars að hafa þessa hluti í betra lagi,“ segir hann.
Frestirnir löngu liðnir
Jóhanna segir þá fresti sem þessi bæjarfélög höfðu til að bæta frá­
veitumál sín löngu liðna. Hún nefn­
ir dæmi um ástandið á Akureyri og segir breytinga þörf. „Það þarf að fara að hreinsa skólpið. Heilbrigðis­
eftirlitið hefur verið að berjast í þessu en Akureyrarbær hefur dregið lapp­
irnar,“ segir hún og bætir við að bær­
inn hafi nú enn og aftur frestað því að setja upp skólphreinsistöð og það sé slæmt. „Skólpið er ekki einu sinni grófhreinsað,“ segir hún og útskýrir að það hafi í för með sér að sjá megi fljótandi klósettpappír og úrgang í sjónum. „Það getur ekki verið gaman fyrir ferðamenn í hvalaskoðun eða strandsiglingum,“ segir hún. Fram­
kvæmdum við lengingu fráveitu­
lagnar í Sandgerðisbót við Akureyri lauk í janúar en Jóhanna segir það ekki hafa nægileg áhrif til bóta.
Ekki fullnægjandi lausn
Helgi Már Pálsson bæjartæknifræð­
ingur hjá Akureyrarbæ segir að í nú­
gildandi framkvæmdaáætlun bæj­
arins sé gert ráð fyrir að vinna við
skólphreinsistöð hefjist árið 2017.
„Stöðin ætti þá að vera farin að virka
árið 2018 og fráveitumálin hjá okk­
ur þar með orðin lögum samkvæmt.
Endanlegum frágangi yrði síðan lok­
ið 2019,“ segir Helgi og bætir við að
áætlunin sé endurskoðuð árlega
og því gæti framkvæmdinni verið
flýtt eða henni seinkað. Hann seg­
ir ástandið ekki vera ásættanlegt
og tekur undir orð Jóhönnu Bjark­
ar Weisshappel um að framlenging
fráveitulagnarinnar í Sandgerðisbót
sé ekki nóg. „Þetta er klárlega mjög
til bóta en ekki fullnægjandi lausn,“
segir hann. Helgi segir ástandið hjá
Siglingaklúbbnum Nökkva og á Poll­
inum almennt hafa lagast talsvert
við þær endurbætur sem gerðar hafa
verið á því svæði.
„Frá því í janúar höfum við mælt
saurkólímengun og skráð veðurfars­
aðstæður á svæðinu í byrjun hvers
mánaðar og þær hafa komið ágæt­
lega út,“ segir hann og útskýrir að
áður hafi mælingar verið gerðar
mun sjaldnar eða aðeins einu sinni
á ári fram til ársins 2012 þegar mæl­
ingum var fjölgað á innanverðum
Pollinum. Þá segir hann þá meng­
un sem þá mældist hafa verið meðal
annars vegna staðbundinna vanda­
mála í Innbænum, sem unnið sé í
að lagfæra. „Það er yfirfall í dælu­
stöð í Hafnarstræti og það rennur
út um það og í Pollinn þegar álag
er mikið á kerfið. Til dæmis í hláku.
Það er búið að tvöfalda götulögnina
í Aðal stræti að mestu leyti, en flest
öll húsin í götunni eru enn með ein­
falt lagnakerfi.“ Hann segir stefnu
bæjarins vera að koma í veg fyrir að
skólpmengað fráveituvatn fari um
þetta yfirfall. „Við ætlum okkur að
halda Pollinum alveg hreinum allt
árið um kring.“
Skólplykt á Siglufirði
Á Siglufirði hefur verið mikil lykt­
armengun þar sem skólplögn fer á
þurrt þegar fjara er. Þórarinn Hann­
esson, íþróttakennari og formaður
Ungmennafélagsins Glóa á Siglu­
firði segir þetta hvimleitt vandamál.
„Það er verið að vinna í þessu núna
en þetta er mjög leiðinlegt, sérstak­
lega fyrir þá sem búa þarna nálægt.“
Hann segir að nýverið hafi verið
lagður þarna göngustígur enda fall­
egt svæði og fjölskrúðugt fuglalíf.
„Vonandi stendur til bóta með lykt­
ina,“ segir hann.
Saurgerlamengaður sjávarúði veldur magakveisu
Á höfuðborgarsvæðinu er skólp
hreinsað og leitt nægilega langt út í
Faxaflóann að mati Jóhönnu. Þar er
því, samkvæmt drögunum, lítið álag
n Klósettpappír og saur á Pollinum á Akureyri n Sjósund bannað vegna saurgerla
Íslenska vatnið — öruggt og óspillt?
Arnhildur Hálfdánardóttir
blaðamaður skrifar ritstjorn@dv.is
„Menn voru
hér um bil
farnir að drekka
smurolíu á tímabili
Baneitraður Dallækur Í hann
rennur mengað affallsvatn frá
Kröfluvirkjun. Vatnið inniheldur
meðal annars skaðleg efni á borð
við arsen, ál og kvikasilfur.
úttekt 21
Helgarblað 7.–9. júní 2013
i
lli kureyri Sjósund bannað vegna saurgerla
frá meginlögnum skólps á strandsjó.
Saurgerlamengun getur valdið magakveisum hjá fólki og segist Jó­
hanna hafa heyrt að á mjög meng­
uðum svæðum, geti magakveisa
herjað á fólk þegar vindur stendur af
hafi og ber með sér saurgerlameng­
aðan sjávarúða.
Mengunarhætta frá
urðunarstöðum
Ákveðin mengunarhætta er frá
urðunarstöðum, einkum ef engar
botnþéttingar eru undir þeim. Frá
þessum stöðum geta mengunarefni á
borð við þungmálma borist í grunn­
vatn, ferskvatn og strandsjó. Þetta
einkennir helst eldri urðunarstaði
á borð við Gufunes í Grafarvogi og
Geirsnef í Elliðaárós. Á eldri urðunar­
stöðum var ýmislegt urðað sem ekki
er leyft að urða í dag, til dæmis raf­
geymar og rafspennar en þeir inni­
halda þungmálma og þrávirk lífræn
efni sem safnast upp í lífverum.
Umhverfisstofnun hefur sam­
kvæmt drögunum talsverðar áhyggj­
ur af spilliefnamóttökunni Kölku.
Fráveituvatn frá Kölku fer í gegn­
um olíuskilju og er síðan leitt í móa
í grenndinni. Þá er aska frá Kölku
geymd óvarin í haugum á athafna­
svæði og líklegt að yfirborðsvatn
mengi grunnvatn. Starfsmaður
Kölku segir svæðið sem askan berst
í ekki lengur vatnsverndarsvæði:
„Verndarsvæðið var fært eftir að
Kaninn lak olíu í það. Menn voru
hér um bil farnir að drekka smurolíu
á tímabili.“
Hann segir að verið sé að vinna
í mengunarmálum og að fyrirtækið
eigi í góðu samstarfi við Umhverfis­
stofnun. „Það eru nýir aðilar teknir
við rekstrinum og allir af vilja gerð­
ir til að bæta sig og fara eftir lögum
og reglum. Þessi mál eiga því ekki að
vera óleyst áfram.“ Hann segir jafn­
framt að askan sem um ræðir sé ekki
sú eitraðasta. „Þetta eru aðallega af­
gangar úr heimilissorpi. Eitraðasta
askan, er ekki látin blása út um allt,
hún er sekkjuð og síðan keyrð héð­
an og urðuð í Ásnesi. Svo er verið
að kanna hvort senda megi eitthvað
til Noregs,“ segir hann og bætir við
að helsta verkefnið núna sé að setja vatnsheldar hettur á sekkjuðu ösk­
una þannig að ekki geti rignt á hana
og mengun borist með regnvatni í
grunnvatn.
Olía á vatnsverndarsvæðum
Fyrr í þessum mánuði varð olíuslys í
Bláfjöllum. Festingarbúnaður bilaði
á þyrlu sem flytja átti 600 lítra olíu­
tank frá Bláfjallaskála að Þríhnúka­
gíg. Afleiðingarnar voru þær að
tankurinn féll til jarðar á malarpl­
ani við Bláfjallaskála og olían lak.
Hefði slysið orðið aðeins fjær skál­
anum hefði olían getað sigið nið­
ur í grunnvatn og þannig komist í
vatnsból í Heiðmörk og Kaldárbotn­
um. Heilbrigðiseftirlit Hafnarfjarðar
og Kópavogssvæðis hafði gefið leyfi
fyrir flutningunum. Hreinsunarstarf
hófst strax og gekk vel. Þá var vökt­
un á neysluvatni aukin tímabundið
í kjölfar slyssins.
Þetta er ekki fyrsta mengunar­
slysið á verndarsvæðinu en olíuslys
varð þar árið 2007 þegar flutninga­
bíll rakst á grjót með þeim afleiðing­
um að 300 lítrar af dísilolíu láku á
veginn. Þá líkt og nú tókst að hreinsa
olíuna upp og þótti mildi að hún
skildi ekki fara út í hraunið.
Farnar fylgdarferðir
Hólmfríður Sigurðardóttir, umhverfis­
stjóri Orkuveitu Reykjavíkur segir að fá þurfi leyfi frá heilbrigðiseftirlitinu til að flytja olíu yfir vatnsverndarsvæð­
ið. Þá er óskað eftir fylgd og annast starfsmaður Orkuveitunnar fylgdina. Í fyrra voru farnar 19 fylgdarferðir en stundum er fylgd neitað. „Það er metið hverju sinni og fer meðal annars eftir færð og aðstæðum,“ segir Hólmfríður.
Orkuveita Reykjavíkur hefur í
kjölfar slyssins gert athugasemdir við
starfsemina við Þríhnúkagíg og hef­
ur til dæmis, í erindi til fyrrverandi
umhverfisráðherra, bent á að áform
rekstraraðila ferðaþjónustunnar þar
um að geyma talsvert magn af olíu í
ólekavörðum plasttönkum samræm­
ist ekki starfsleyfi þeirra.
Þá hefur Orkuveitan óskað eftir
því að Umhverfisráðuneytið fari yfir
málið og dragi af því lærdóm. „Það
er ljóst að horft verður til þeirra ör­
yggisregla sem eru í gildi og kannað
hvort þurfi að endurskoða þær,“ seg­
ir Hólmfríður.
Veruleiki dagsins í dag
Daglega fara að jafnaði um 300 bíl­
ar um Bláfjallasvæðið og þar af eru
alltaf nokkrir stórir bílar; rútur, gröf­
ur, steypubílar og snjóruðningstæki.
Hver þeirra gæti verið með 400–500
lítra tank,“ segir Páll Stefánsson,
heilbrigðisfulltrúi hjá heilbrigðis­
eftirliti Hafnarfjarðar og Kópavogs­
svæðis, sem segir það einnig
áhyggju efni að Suðurlandsvegur sé
inni á vatnsverndarsvæðinu. „Þar
aka á annan tug olíubíla á hverjum einasta degi, sumir með allt að 32
rúmmetra af olíu.“ Páll segir óljóst
hvaða afleiðingar alvarlegt meng­
unarslys myndi hafa. „Við vær­
um í mjög vondum málum. Það er
ekki hægt að fullyrða að vatnsbólin
yrðu ónýt en það þyrfti að leggjast
í miklar rannsóknir og hreinsunar­
aðgerðir. Alvarleiki slyss færi mjög
eftir staðsetningu, magni og við­
brögðum,“ segir hann og bendir á
að minni slys séu einnig hættuleg.
„Ef einhver ákveður að kenna ung­
lingnum sínum að keyra í Heiðmörk
og bíllinn fer útaf er honum sjaldn­
ast efst í huga að hafa samband við
heilbrigðiseftirlit eða vatnsveitu,
hann hringir einfaldlega í vini sína
og biður þá um að draga sig upp.“
Árið 2012 mat Orkuveitan það
svo að helstu áhættuþættir á vernd­
ar svæð inu væru umferð um Blá­
fjalla veg og vegina í Heið mörk.
Umferð in hefur aukist síðustu ár og
upp hafa komið hugmyndir um að
takmarka hana. Á einum stað ligg­
ur Heiðmerkurvegur beinlínis yfir
brunnsvæði. „Hefði ekki verið veg­
ur þarna í fyrndinni hefði aldrei ver­
ið lagður vegur á þessu svæði,“ segir
Hólmfríður. Hún flutti nýverið er­
indi á málþingi um vatnsvernd þar
sem hún lýsti yfir áhyggjum sínum
af auknu álagi á vatnsverndarsvæð­
ið. Þá sagði hún jafnframt að að­
gangur fólks að neysluvatni ætti að
ganga ofar öðrum hagsmunum en
fram hafa komið ýmsar hugmynd­
ir um framkvæmdir á vatnsverndar­
svæðinu, til dæmis tvöföldun Suður­
landsvegar.
Vatnsverndarsvæðið í Heiðmörk
hefur verið talsvert í fréttum upp á
síðkastið vegna slæmrar umgengni.
Hundar hafa gengið lausir nærri
brunnsvæðum og gengið þar örna
sinna, þrátt fyrir bann. Þá hefur það
komið ítrekað fyrir að kveikt hafi
verið í bílflökum á svæðinu en af því
stafar augljós mengunarhætta.
Vöktun fer eftir íbúafjölda
Páll Stefánsson segir vöktun á
neyslu vatni vera góða. „Við erum
alls staðar langt fyrir neðan mörk­
in í efnastyrk mengandi efna og
bara hending ef loftborin efni finn­
ast í vatnsbólum.“ Hann segir eftir­
lit með verndarsvæðum einnig vel
viðunandi. „Brunnsvæði eru af­
girt og enginn má koma þangað
nema fulltrúar vatnsveita. Þá er far­
ið reglulega um svæðið og ef okk­
ur berast ábendingar eða kvartanir
förum við og hreinsum.“ Hann seg­
ir þó ómögulegt að fylgjast með al­
menningi. „Við verðum að sýna fólki
ákveðið traust. Eftirlitsmyndavélar
þjóna engum tilgangi í þessu sam­
hengi, fólk fer ekki út í móa og hellir
viljandi niður olíu.“
Heilbrigðisnefnd heldur skrá
yfir allar mælingar og fylgist þannig
með þróun á ástandi vatnsgæða í
tíma. Ólíkar reglur gilda um eftirlit
með vatnsveitunum á höfuðborgar­
svæðinu eftir því hversu mörgum
íbúum þær þjóna. Þrjár vatnsveitur
afla vatns fyrir höfuðborgarsvæðið
þó vatnsbólin sjálf séu fleiri. Orku­
veita Reykjavíkur þjónar Reykja­
vík, Mosfellsbæ og Seltjarnarnesi
og þar eru tekin örverusýni um það
bil þrisvar í viku. Vatnsveita Kópa­
vogs þjónar Kópavogi og Garðabæ
og Vatnsveita Hafnarfjarðar þjónar
Hafnfirðingum. Þessar tvær síðar­
nefndu þjóna undir 50 þúsund
manns og eru örverumælingar gerð­
ar þar vikulega eða aðra hverja viku.
Taka þarf visst mörg sýni á ári til að
uppfylla gildandi reglugerðir og seg­
ir Páll að vatnsveitur séu stöðugt að
taka sýni. „Það eru tekin öll sýni sem
þarf að taka og líklega fleiri. Sýna­
töku er dreift jafnt yfir árið,“ seg­
ir hann. Mælingar á styrk ýmissa
mengandi efna eru gerðar fjórum
sinnum á ári úr vatnsbóli Reykvík­
inga en að minnsta kosti einu sinni
úr hinum vatnsbólunum tveimur.
Páll segir að starfsmenn heilbrigð­
iseftirlits Hafnafjarðar og Kópa­
vogssvæðis fái rannsóknarteymi
íslenskra orkurannsókna til að ann­
ast stórar efnasýnatökur með sér.
„Það hljómar einfalt að taka sýni, en
auðvelt að klúðra því með röngum
vinnubrögðum,“ segir hann.
Þar sem íbúar eru á milli 500 og
5.000 eru tekin sýni til örverurann­
sókna fjórum sinnum á ári en til efnagreininga einu sinni á ári. Heil­
brigðiseftirlitið hefur ekki reglu­
bundið eftirlit með vatnsveitum
sem þjóna færri en 50 manns. Vatns­
veiturnar hafa þó samkvæmt leið­
beiningum Samorku um innra eft­
irlit minni vatnsveita, mánaðarlegt
eftirlit með vatnsgeymum og árlegt
eftirlit með vatnsverndarsvæðum.
Myndi vilja sjá margt öðruvísi
„Við vildum gjarnan hafa ýmsa
þætti öðruvísi en þeir eru. Betri
stjórn á auðlindinni og betri stjórn
á nýtingunni. Það væri gott ef
skipulagið væri skynsamlegra og
minna um hættulega vegi,“ segir Páll
og bætir við að sér finnist vanta tals­
vert upp á þekkingu. „Heilbrigðis­
nefndir á höfuðborgarsvæðinu hafa
kallað eftir því árum saman að farið
verði út í meiri jarðfræðirannsókn­
ir á þessu svæði til að menn geti
skilið flæðið betur og þannig verið
fljótari að meta áhrif mengunaró­
happa og grípa til aðgerða,“ segir
hann og bætir við að þrátt fyrir að til sé ágætt reiknilíkan sem líki eft­
ir grunnvatnsflæði á vatnsverndar­
svæðum höfuðborgarsvæðisins þá
gætu verið ákveðnir veikleikar í lík­
aninu. „Í grundvallaratriðum er vit­
að hvaða grunnvatnsstraumar fæða einstök vatnsból en líkan verður aldrei betra en gögnin í líkaninu og mitt mat er að það mætti gjarnan styrkja það á ákveðnum stöðum,“ segir hann. n
Framhald á úttekt DV á vatns-öryggi verður birt í mánudags-blaði DV þann 10.júní.
Bílflak í Heiðmörk Það er ekki hægt að fullyrða að vatnsbólin yrðu ónýt en það þyrfti að leggjast í miklar rannsóknir og hreinsunaraðgerðir. Starfsmenn Orkuveitu Reykjavíkur hafa þurft að fjarlægja nokkur bílflök sem skilin hafa verið eftir í Heiðmörk. Kveikt hafði verið í sumum þeirra. MYND: OrkuVeitaN.
Saurgerlar
í sjávarúða
Geta valdið
magakveisum.
„Akureyrarbær
hefur dregið
lappirnar
„Skólpið er
ekki einu
sinni grófhreinsað
Úttekt í helgarblaði DV þann 7. júní bls 20–21.