Dagblaðið Vísir - DV - 27.10.2008, Qupperneq 20

mánudagur 27. október 200820 Fókus
Í októbermánuði árið 1940 sett-
ist ungur leikari að í Reykjavík. Hann
átti að baki sex ára dvöl í Kaup-
mannahöfn þar sem hann hafði lok-
ið prófi frá skóla Konunglega leik-
hússins þremur árum fyrr og starfað
síðan fyrst við Konunglega leikhús-
ið en síðar með félögum sínum í
litlu tilraunaleikhúsi úti á Friðriks-
bergi. Þetta var Lárus Pálsson. Eftir
heimkomuna réðst hann til Leikfé-
lags Reykjavíkur og starfaði hjá því
sem leikari og leikstjóri allt þar til
Þjóðleikhúsið tók til starfa árið 1950.
Hann stofnaði leiklistarskóla, vann
einnig mikið hjá Ríkisútvarpinu
og fór fjölda upplestrarferða út um
land. Eftir styrjaldarlokin var hann
kvaddur til Noregs þar sem hann
setti upp tvær sýningar. Við Þjóð-
leikhúsið starfaði hann frá upphafi
til dauðadags árið 1968.
Lárus Pálsson var mikill tíma-
mótamaður í íslensku leikhúsi.
Sem leikari vakti hann þegar í stað
almenna aðdáun; engum duld-
ist að það var yfirburðamaður sem
kominn var til starfa. Með list sinni
setti hann ný viðmið; það var sann-
arlega ekki jafnauðvelt að fúska á
sviðinu eftir að hann var mættur til
leiks. Sem leikstjóri flutti hann nýja
strauma inn í leikhúsið. Á fimmta
áratugnum setti hann á svið sumar
athyglisverðustu sýningar LR, bæði
nýstárleg nútímaverk og klassísk-
ar leikbókmenntir sem aldrei höfðu
sést hér fyrr. Hann lék fyrstur Ís-
lendinga Pétur Gaut og Hamlet á
sviði. Í skóla sínum gaf hann mörg-
um þeirra, sem urðu burðarleikarar
næstu kynslóðar, ómetanlega und-
irstöðu sem þeir bjuggu að alla tíð
ásamt því námi sem þeir öfluðu sér
erlendis. Ég ætla ekki að telja upp
nöfnin, en get þó ekki stillt mig:
Gunnar Eyjólfsson, sem er um þess-
ar mundir að klífa enn einn tindinn
á sviði Þjóðleikhússins, var meðal
nemenda Lárusar, og það var Árni
Tryggvason einnig. Þannig leynast
enn þræðir sem tengja okkur beint
við Lárus og tíma hans, þó að langt
sé um liðið og margt breytt í leikhús-
heiminum.
Nú hefur Þorvaldur Kristinsson
bókmenntafræðingur sent frá sér
ævisögu Lárusar. Þetta er næsta
hefðbundið rit, lipurlega skrifað og
læsilegt. Fjölskyldusagan er rakin
í stórum dráttum, fjallað um upp-
vaxtarár Lárusar í Reykjavík, námsár
hans í Kaupmannahöfn og starfsfer-
ilinn til dauðadags. Höfundur hef-
ur átt aðgang að heimildum, sem
sumar hafa ekki verið öðrum tiltæk-
ar; það gefur bókinni að sjálfsögðu
aukið gildi. Sérstakt lof á Þorvaldur
þó skilið fyrir það hversu heiðarlega
hann leitast við að fjalla um efnið,
einnig skuggahliðarnar í lífi Lárusar
– og í lífi leikhússins.
Framan af verður ekki annað
sagt en lánið hafi leikið við Lárus og
hann nýtt sér vel þau tækifæri sem
buðust. En snemma urðu erfiðleik-
ar á vegi hans og síðari hluti ævinnar
varð á heildina litið dapurlegur. Það
er gamla sagan: ekki fara ávallt sam-
an gæfa og gjörvileiki. Kona hans
var mikill sjúklingur og hjónabandið
beið að lokum skipbrot. Í Þjóðleik-
húsinu undi Lárus hag sínum yfir-
leitt illa, fannst sér iðulega misboð-
ið með ómerkilegum viðfangsefnum
og tók nærri sér þá ósigra sem hann
beið, einkum sem leikstjóri. Lárus
var stoltur maður og virðist hafa átt
erfitt með að beygja sig, sem hann
þurfti vissulega að gera, og svo fór að
lokum að áfengi og lyf urðu það skjól
sem hann leitaði í. Um það var hann
þó sannarlega ekki einn í leikhúsi
þessara ára. Við þetta bættist lang-
vinn líkamleg vanheilsa. Hann var
ekki maður þeirrar gerðar sem herð-
ist í mótlætinu, líkt og sumir starfs-
bræður hans, til dæmis Haraldur
Björnsson eða Þorsteinn Ö. Steph-
ensen, sem einnig lentu í hörðum
rimmum og urðu undir í átökum að
tjaldabaki, en réttu úr kútnum, héldu
ótrauðir áfram og blómstruðu sem
leikarar á lokaspretti starfsævinnar.
Besti tíminn í lífi Lárusar var fimmti
áratugurinn, árin í kringum þrítugt,
og þó átti hann sem leikari frábæra
spretti í Þjóðleikhúsinu, síðast árið
1967 í Jeppa á Fjalli, sem leikdómar-
ar veittu honum Silfurlampann fyr-
ir. En þeir sprettir urðu færri en við
hefði mátt búast, og verður tæpast
við annað sakast en leikhússtjórn
sem kunni ekki að nýta þennan af-
burðamann, fremur en suma aðra
listamenn hússins.
Frá öllu þessu greinir Þorvald-
ur Kristinsson skilmerkilega. Hann
forðast yfirleitt að fella dóma, en orð-
ar hlutina af gætni og háttvísi, þó svo
skýrt að sjaldnast þarf að misskilja
neitt. Samband Lárusar við Guðlaug
Rósinkranz þjóðleikhússtjóra var
löngum erfitt, enda Guðlaugur eng-
inn kunnáttumaður í leiklist, þó að
hann hefði sína kosti sem stjórnandi,
og margt furðulegt og umdeilanlegt í
stjórn hans þau tuttugu ár sem hann
sat í embætti. Veikasti þáttur bókar-
innar er að mínum dómi síðasti hluti
hennar, um ár Lárusar í Þjóðleik-
húsinu. Þar er víða skeiðað hratt yfir
sögu, stuttaralega fjallað um hlut-
verk og sýningar, á stundum vitnað
handahófskennt í leikdómara eða
samtíðarmenn og sumt ekki nefnt
sem ástæða hefði verið til. Til dæm-
is er ekkert minnst á túlkun hans á
Elwood P. Dowd í bandaríska gam-
anleiknum Harvey árið 1953 sem
margir töldu meðal bestu hlutverka
hans. Í bókinni kemur oftar en einu
sinni fram að Lárus dreymdi um að
fá að setja Draumleik Strindbergs
á svið, og því er kynlegt að hvergi
skuli fjallað um sviðsetningar hans
á Föðurnum (1958) og Kröfuhöf-
um (1964), tveimur höfuðverkum
Strindbergs. Svo vill til að ég skrifaði
sjálfur um þessar sýningar í tímarits-
grein fyrir nokkrum árum, þar sem
ég freistaði þess að setja þær í alþjóð-
legt samhengi. Hvort Þorvaldur hef-
ur ekki þekkt þá grein eða ekki talið
ástæðu til að ræða hana, veit ég að
sjálfsögðu ekki; alltjent er hún ekki
í heimildaskránni fremur en nokk-
ur önnur útgefin verk sem ég hefði
talið eiga þar heima og sjálfsagt að
höfundur nýtti sér. Eins finnst mér
skrá yfir heimildamenn furðu stutt;
þar sakna ég ýmissa sem kynntust
Lárusi vel og ég veit að hafa enn sitt-
hvað markvert af honum að segja.
Verk Þorvaldar líður að vonum fyrir
það hversu fræðileg skrif um íslenskt
leikhús eru takmörkuð, en því frem-
ur hefði mátt búast við því að hann
gerði sér mat úr því, sem þó er til. Út-
varpsvinnu Lárusar hefði mátt fara
betur mun ofan í; skráin í bókarlok
sýnir hversu umfangsmikil hún var,
ekki síst á síðari árum þegar staða
hans í Þjóðleikhúsinu var tekin að
veikjast. Þá kom sér að eiga góðan
vin í Þorsteini Ö. Stephensen, leik-
listarstjóra Útvarps.
Það sem segir um leikstjórnar-
vinnu Lárusar er að mestu byggt á
endurminningum leikara, sem Þor-
valdur hefur náð tali af. Þar hefði
mér þótt sjálfsagt að skoða einnig
vitnisburð samtímaleikdómara, eins
þótt misjafnir séu. Til dæmis heyrð-
ist á stundum að Lárus skipaði ekki
alltaf heppilega í hlutverk; slík gagn-
rýnisatriði og fleiri hefði verið eðli-
legt að nefna og ræða. Eitt kemur þó
vel fram sem skiptir máli við rann-
sóknir á leiklistarsögunni og var nýtt
fyrir mér: tvíbent afstaða Lárusar
gagnvart því að leika stór hlutverk
í eigin sýningum. Helstu samtíðar-
leikstjórar Lárusar, Indriði Waage
og Haraldur Björnsson, sem voru
báðir komnir til sögu langt á undan
honum, gerðu þetta eins og ekkert
væri, eins þótt þeir væru gagnrýnd-
ir fyrir það af fremstu leikdómurum,
svo sem Ásgeiri Hjartarsyni og Agn-
ari Bogasyni. Lárus iðkaði þetta tals-
vert framan af, þó að honum væri
sennilega alltaf ljóst hversu hæp-
in vinnubrögð það væru. Ummæli
hans í bréfum, sem Þorvaldur tilfær-
ir, sýna nú að hér var ekki allt sem
sýnist; þrátt fyrir allt leit hann fyrst
og fremst á sig sem leikara, en fannst
kollegar sínir hafa lítinn áhuga á því
að nýta hann sem slíkan, til dæm-
is reiddist hann Haraldi Björnssyni
gróflega þegar Haraldur valdi yngri
mann í hlutverk Galdra-Lofts sem
Lárus hafði áður leikið í útvarpi und-
ir stjórn Haralds. Á bak við þessi við-
brögð lá alkunnur ótti leikarans við
að trénast upp vegna skorts á bita-
stæðum hlutverkum. En eftir að í
Þjóðleikhúsið kom hætti Lárus að
langmestu leyti að leika undir eigin
stjórn sem var vitaskuld stórt skref
fram á við.
Besti kafli ævisögunnar finnst
mér sá sem fjallar um Danmerkurár
Lárusar. Þorvaldur dregur upp ljósa
og lifandi mynd af því listræna um-
hverfi sem mótaði hann og sumum
kennurum hans, svo sem Holger
Gabrielsen sem hafði bersýnilega
mikil áhrif á hann. Það er fengur að
því að fá svo vandaða greinargerð
fyrir því leikaranámi sem Lárus fór
í gegnum og augljóslega féll vel að
upplagi hans og áhugamálum, ást
hans og þekkingu á íslenskri tungu
og bókmenntum, sem varð síðar eitt
af lykilatriðunum í kennslu hans.
Halda menn að það sé einber tilvilj-
un hversu vel margir þeirra leikara,
sem lærðu hjá Lárusi, kunnu – og
kunna – að fara með íslenskt mál?
Þá er örugglega rétt, sem Þorvaldur
heldur fram, að Lárus lagði jafnt sem
kennari og leikstjóri mikla áherslu á
að allt sem gert væri grundvallaðist á
skýrri listrænni afstöðu. Aðferð hans
og nálgun var auðvitað í meginatrið-
um realistísk, en eins og allur góður
realismi miðaðist hún við að veita
hugarfluginu og innsæinu fram-
rás innan þeirra marka sem dregin
voru upp af greinandi hugsun lista-
mannsins.
Hvers konar leikari var Lárus
Pálsson? Og hvað er um leikhúsvið-
horf hans að segja? Þorvaldur tel-
ur að hann hafi sem leikari lagt sér-
staka rækt við eina manngerð: „Þetta
var maðurinn sem ekki veldur örlög-
um sínum, leiksoppur aðstæðna eða
eigin bresta, sá sem stendur á jaðr-
inum í einum eða öðrum skilningi.“
(317) Ugglaust er talsvert til í þessu,
einkum þegar skoðuð eru hlutverk
Lárusar í samtíðarverkum; fyrr-
nefndur Elwood P. Dowd er raunar
gott dæmi þó ekki sé nefndur hér
til sögu. En Lárus tókst einnig oft á
við klassíska leikritun og þótti mörg-
um hann ná hvað mestu flugi í hin-
um kómíska geira hennar: persón-
ur eins og Argan í Ímyndunarveiki
Moliéres, Georges Dandin sama
skálds og Jeppi á Fjalli Holbergs
voru meðal frægustu sigra hans. Í ís-
lenskri leikritun má nefna Óvininn
í Gullna hliði Davíðs og Jón Grind-
vicensis í Íslandsklukku Laxness. Ég
er nokkuð viss um að þarna skiptu
kynni Lárusar af danskri kómedíu-
hefð sköpum. Sjálfur taldi Lárus þau
hlutverk henta sér best sem sam-
einuðu harm og skop; þau væru lík-
ust mannlífinu, sagði hann í viðtali
undir lokin, „íbland brosa og tára“.
Eflaust tóku almenn leikhúsviðhorf
hans lit af pólitískri róttækni hans.
Hann vildi að leikhúsið væri „jákvætt
og mannlegt“, eins og á einum stað
segir, og geðjaðist lítt að höfundum
og stefnum sem að hans dómi fóru
í aðrar áttir, til dæmis Sartre, einu
helsta tískuskáldi samtímans, sem
hann stýrði þó einu verki eftir með
góðum árangri. Hvað hann hugsaði
um absúrdistana, sem voru nýjasta
nýtt á sjötta áratugnum, kemur ekki
fram, en víst er að einn af leiksigrum
hans var Berenger í Nashyrningum
Ionescos árið 1961.
Hvað olli þeim harmleik sem líf
Lárusar Pálssonar snerist að endingu
í og lýst er af næmleika og smekkvísi í
þessari bók? Erfiðir einkahagir, brot-
hætt lund og skapbrestir áttu sinn
þátt í honum, en það gerðu ytri að-
stæður einnig. Kalda stríðið var í al-
gleymingi, eins og Þorvaldur minnir
á, og kallaði fram ýmsa verstu þætti
þjóðarsálarinnar; menn voru misk-
unnarlaust dregnir í dilka, Lárus eins
og aðrir. Leikhúsið var á margan hátt
afskaplega smátt í sniðum, fagleg
umræða og gagnrýnin fálmkennd
og fátækleg, ekki aðeins í blöðun-
um, heldur umfram allt innan leik-
húsveggjanna sjálfra. Engan þarf að
undra að maður eins og Lárus yrði
einmana og einangraður við slíkar
aðstæður. Samt má aldrei gleyma
því hversu mikið hann gaf íslensku
leikhúsi og hversu dýrmætt því var
að eignast slíkan snilldarmann,
einmitt þegar það var að feta sig frá
viðvaningshættinum yfir í metnað-
arfulla atvinnumennsku. Þá þögn,
sem lukið hefur um nafn hans, var
löngu kominn tími til að rjúfa og bók
Þorvaldar er einnig, svo langt sem
hún nær, gott framlag til rannsókna
á sögu tímabilsins.
Jón Viðar Jónsson
á m á n u d e g i
Hvað veistu?
1. Íslenska leikritið Utan gátta var frumsýnt í ÞjóðleikhúsinU um helgina. Hver er
höfundur verksins?
2. dV sagði í síðustu viku frá íslenskri leikkonU sem var rænd í rússlandi og fékk
svo ástleitin skilaboð frá lögreglumanni. Hver er konan?
3. Hvað heitir bókin sem fékk íslenskU barnabókaverðlaUnin í nýliðinni viku?
tí amótaman s
tragísk saga
Svar: 1. Sigurður PálSSon 2. björk jakobSdóttir 3. Steindýrin
bækur
Lárus PáLsson
Leikari
Höfundur: Þorvaldur kristinsson
Útgefandi: jPV
Þá þögn, sem lukið hefur um nafn
lárusar Pálssonar, var löngu kominn tími
til að rjúfa og bók Þorvaldar er einnig, svo
langt sem hún nær, gott framlag til
rannsókna á sögu tímabilsins.