Málfregnir - 01.12.1997, Síða 16

andspæni, sem í hverju slíku tilviki myndast
milli viðfangs og tilgreiningar, myndar að
sínu leyti sjálfstæða einingu í textanum sem
að þýskri fyrirmynd er nefnd úrvinnslu-
eining (Bearbeitungseinheit, á norsku bear-
beidingsenhet) og vensl liðanna eru af því
tagi sem lýst er með hugtökunum þema og
rema og á almennari hátt hefur verið skýrt
með orðunum umrœðuefni og ummœli.
Skipan efnisatriða innan orðsgreina reyn-
ist jafnan eitt erfiðasta viðfangsefni við gerð
hverrar orðabókar og þegar litið er til
íslenskra orðabóka verður að viðurkenna að
innskipanin er ekki alltaf nógu skýr og
reglubundin þannig að einstök efnisatriði fái
að njóta sín sem skyldi. Ekki er víst að
notendur sjái beina ágalla svo skýrt en þeir
gjalda ágallanna á þann hátt að leiðin að
einstökum athugunarefnum verður ógreiðari
en vera ætti. I Islenskri orðabók (Menn-
ingarsjóðs) fer mest fyrir tilgreiningu merk-
ingar og merkingarafbrigða, að miklu leyti í
formi samheita, og að þeim þætti er næsta
auðratað þegar merkingin á við flettiorðið.
Og upplýsingar um beygingu, orðflokk og
kyn nafnorða eiga sér sinn fasta bás. Hins
vegar er ógreiðara að nálgast hin setn-
ingarlegu efnisatriði þótt þau séu reyndar oft
býsna fyrirferðarmikil, þ.e. orðasambönd,
orðtök, orðastæður og notkunardæmi, auk
þess sem óskýr greinarmunur er gerður á
slíkum efnisatriðum innbyrðis. Sumar tví-
mála orðabækur um íslensku eru þó mun
gallaðri að þessu leyti þar sem tengslin milli
merkingarþáttarins og setningargerðarinnar
eru hreinlega rofin, merkingunni eru gerð
skil með fáeinum jafnheitum en síðan fylgir
óskipuleg runa margs konar orðasambanda.
3.1 Staða orðasambanda
Svipmót orðsgreina og orðlýsingar er ákaf-
lega mismunandi. í því sambandi er m.a.
greint á milli meginskipanarhneigðra og
innskipanarhneigðra orðabóka, eftir því
hvort meira ber á runum flettiorða eða rúm-
frekri lýsingu einstakra orða. Stundum
myndar orðsgreinin og orðlýsingin skýra
heild, t.d. þar sem merkingarafbrigðin
endurspegla sögulega þróun (eins og við
sjáum víða dæmi um í Islenskri orðabók og
í Islensk-danskri orðabók Blöndals). I
öðrum tilvikum verður orðlýsingin gjarna
sambland afar óskyldra atriða sem að vísu
tengjast uppflettiorðinu með einhverjum
hætti en erfitt er að skipa í samfellu og eru
misjafnlega virk sem aðgangsþættir eða
uppflettiatriði gagnvart notendum. Þetta
verður ekki síst áberandi þegar setningar-
samböndin eru ekki lýsandi um flettiorðið
heldur sjálfstæðar og þekktar einingar gagn-
vart notandanum, sem honum kæmi best að
ganga að milliliðalaust, án þess að þurfa að
fara krókaleið með því að búta orðasam-
bandið í sundur og velja sér eitt orð sem
aðgangsþátt. Önnur setningarsambönd eru
klárlega lýsandi um tiltekið orð og þá ríður
á miklu að notandinn geti ratað að slíkum
samböndum í lýsingu þess orðs sem það á
heima í. Um þetta má taka tvenns konar
orðasambönd sem dæmi, annars vegar orða-
stœður sem ég hef kallað svo („kollóka-
sjónir“ á erlendum málum), hins vegar
orðtök. I sinni einföldustu mynd er munur
þessara tveggja sambanda fólginn í því að
merking orðastæðu er í skýrum tengslum
við merkingu þeirra liða sem hún er mynduð
af, merking liðanna umbreytist ekki eða
gufar upp þótt þeir tengist saman. I orð-
tökum er þessu eiginlega öfugt háttað,
orðtakið sjálft ber merkingu sem ekki stenst
á við það sem ætti að leiða af grunn-
merkingu liðanna. Hin merkingarlegu tengsl
við einstaka liði eru (eða a.m.k. virðast
vera) rofin.
Orðastæður eru yfirleitt þannig gerðar að
annar liðurinn er eins konar kjami eða
kjarnaliður sem hinn liðurinn, sem þá má
kalla stoðlið, kveður nánar á um. Þessi vensl
hafa grundvallarþýðingu fyrir skipan slíkra
orðasambanda í orðabókum, undir hvaða
flettiorði þau eiga heima miðað við tiltekin
notkunaráform. Að vísu má segja að orða-
stæður séu sjaldan óþarfar eða þvælist fyrir
16