Jökull - 01.12.1960, Qupperneq 18

yrðin fyrir jöklum Islands er lega landsins og
veðurfar, og er þetta elzta loflslagslega skýring
A jöklamyndun, sem kunnugt er um. Vart hefur
höfundurinn þessa vizku aðeins frá eigin brjósli
og er sönnu nœr, að þetta hafi verið almenn
skoðun á Islandi á 13. öld. Til þess bendir upþ-
hafið á Bárðarsögu Snœfellsáss, sem einnig mun
vera frá 13. öld eða byrjun þeirrar 14. Bárður
Sncefellsáss, sem er eins konar persónugervingur
Snœfellsjökuls, er sagður vera sonur Mjallar
dóttur Sruevar, og likjast móður sinni að útliti,
en faðir hans er sagður vera Dumbr, sá er réði
fyrr hafsbotnum þeim, er ganga norður af
Hellulandi. Þetta er veðurfrceðileg skýring á
myndun jökulsins fcerð í goðfrceðilegan búning.
Dumbr er hér persónugervingur norðanáttarinn-
ar og hafisþokunnar, sem kemur til íslands úr
norðvestri.
Höfundur Konungs skuggsjár kann einnig
glögg skil á veðurfari á Grcenlandi og áhrifum
meginjökulsins á það, enda lifðu ibúar Eystri-
og Vestribyggðar á Grcenlandi i nábýli við jökla
og veiðimenn úr þeim byggðarlögum þekktu
vesturströnd Grcenlands norður fyrir 72. breidd-
argráðu og liklega allmiklu norðar, en þeir, sem
voru í förum milli Noregs, Islands og Grcen-
lands, kynntust smám saman austurströnd Grcen-
lands milli Hvítserks og Hvarfs.
Leidd hafa verið allsterk rök að þvi, að höf-
undur Konungs skuggsjár sé Einar Gunnarsson,
smjörbakur kallaður, sem varð erkibiskup í Nið-
arósi 1235 og dó 1262. Hefur hann vafalítið
bceði þekkt geistlega menn frá Grcenlandi og
Islandi og farmenn, sem siglt höfðu til þessara
landa. Má telja líklegt, að mest af þeirri þekk-
ingu á jölúum, sem kemur fram í Konungs
skuggsjá hafi verið sameign íslendinga, Grcen-
lendinga og þeirra manna í Noregi, sem höfðu
nánast samband við þá, en vera má að hinn
glöggskyggni höfundur Konungs skuggsjár hafi
eitthvað bcett um af eigin hyggjuviti.
I íslanclslýsingunni Qualiscunque cle-
scriptio Islandiæ, sem samin er um 1590,
líklega af Oddi Einarssyni, Skálholtsbisk-
upi, er aukningar jökla á Islandi vegna versn-
andi veðurfars getið í fyrsta sinn.
Því er haldið fram í erlendum ritum um
sögu jöklarannsókna, að korl Austurikismanns-
ins W. Ygls af Tíról frá 1604 (3. mynd) sé
elzla kort í veröldinni, er sýnir jökla sem sér-
stakt lanclfrceðilegt fyrirbœri. En þar skjállast
þeim, blessuðum, þvi jöklar eru sýndir og raún-
ar á svipaðan hátt á Islandskorti Guðbrands
biskups Þorlákssonar, sem birtist i fyrsta
skipti á prenti í kortabók Abraharns Orteliusar
1590 (2. mynd). Líklegt er, að Ygl hafi séð
þessa kortabók.
Talið er i erlendum frceðiritum, að Svisslend-
ingurinn Jóhann Jacob Scheuchzer hafi
fyrstur manna sett fram hina svokölluðu dilata-
tions- eða frostþenslukenningu um hreyfingu
skriðjökla. Þetta gerði hann í riti sínu: Iti-
nera per Helvetiae Alpinas regiones
facta, sem út kom 1705. Samkvœmt þessari
kenningu er aðalorsök jöklaskriðsins þensla
vatns, er það frýs. A daginn leysir ís á yfir-
borði skriðjöklanna og vatn safnast í sprungur
og glufur, á nóttum frýs vatnið og þenst út og
spyrnir jöklinum áfram. Þessa kenningu aðhyllt-
ust flestir jöklafrceðingar allt fram á 19. öld.
En 10 árum áður en Scheuchzer birti þessar
niðurstöður sinar hafði Þórður Skálholts-
rektor Þorkelsson Vídalín lokið ritgerð
sinni: Dissertationcula de montibus
Islandiæ chrystallinis: Smáritgerð um
jökulfjöll Islands. Þar setur hann fram frost-
þenslukenninguna og það bceði skýrar og rök-
fastar en Scheuchzer. Margan fróðleik um jökla
er að finna i riti Vídalins, en jöklum kynntist
hann einkum i Austur-Skaftafellssýslu. Hann bjó
um liríð að Þórisdal i Lóni. Hann hefur meðal
annars veitt því eftirtekt, að grjót i jökulurð-
um er sorfið og máð. Vidalin skákar þó ekki
Skaftfellingum um skilning á myndun jökla.
Hann segir það skoðun ?nanna — og á þá ef-
laust við fólk austur þar — að snjór safnist á
vetrum á fjöll meir en ncer að þiðna á sumr-
um, af þvi fjöllin séu kaldari en flatlendið, en
þar af leiði að jöklarnir sigi niður og breiðist
út á láglendinu. Sjálfur aðhyllist Vídalin eigi
þessa skoðun. Þá getur Vidalin þess, að einn
trúverðugur maður, Jón Ketilsson, hafi, að sögn
vinnufólks hans, sem enn sé á lifi, lagt á Vatna-
jökul til að kanna breidd hans. Hafi hann
komið til baka eftir tveggja daga ferðalag og
komizt að norðurrönd jökulsins, en ekki komizt
norður af vegna bratta. Af lýsingu Jóns á lands-
lagi norðan jökla að dcema er helzt að cetla, að
hann hafi komizt norður á jökul ncerri Sncefelli.
Ferð þessa skaftfellska bónda, sem liklega hefur
verið farin um miðja 17. öld, er fyrsta jöklaferð
i rannsóknarskyni, sem mér vitanlega hefur
16