Jökull - 01.12.1979, Qupperneq 86

ÁGRIP
YFIRLIT UM JARÐFRÆÐIÍSLANDS
Kristján Sœmundsson
Orkustofnun
Inngangur. Þverskurðir í jarðlagastafla Islands eru
dýpstir á Norður- og Austurlandi, um 1500 m, og
dýpstu borholur auka 2—3 km þar við. Beinar
upplýsingar um gerð jarðskorpunnar ná því lang-
leiðina niður að s.k. lagi 3 (ákvarðað með seismísk-
um mælingum), sem liggur misjafnlega djúpt
undir landinu og markar hugsanlega botn gos-
bergsmyndana.
Berggrunnur Islands er að mestu leyti basalt,
80—85% af rúmmáli landsins ofansjávar. Súrt og
ísúrt berg er talið nema um 10%, en setlög úr til-
fluttu eldfjallaefni um 5—10%. Hér er fyrst og
fremst um að ræða berg, sem kallað er þóleiítískt
(með lágu hlutfalli alkalimálma). Alkalískt berg
finnst í litlum mæli þar sem eldfjöll eru virk utan
plötumótanna, sem marka far Atlantshafshryggj-
arins gegnum Island. Jarðlögum berggrunnsins
hallar yfirleitt inn til landsins. Hallinn eykst niður
á við í jarðlagastaflanum. Oft, er hann lítill eða
enginn í hæstu fjöllum norðanlands, vestan og
austan, en algengur á bilinu 5— 10° við sjávarmál.
Hraunlagasyrpurnar, sem byggja upp berglaga-
staflann, fara að jafnaði þykknandi, niður eftir
honum (mynd 2). Hallabreytingin jafnast þannig
út, án þess að mislægi séu merkjanleg. Snörun
jarðlaganna hefur fylgt upphleðslunni, sem á sér
stað i gosbeltum landsins samtímis gliðnun og
landsigi. Rek út frá plötumótunum veldur því, að
jarðlagastaflinn, sem sífellt bætist ofan á í gosbelt-
unum, færist smám saman burtu og loks hættir að
bætast ofan á hann. Rofið tekur þá við og verður
ráðandi fyrir landmótunina þar eftir.
Jarðlagastaflinn er gerður úr einingum, upp-
runnum í aflöngum eldstöðvakerfum, sem saman-
standa af gangasveimum (gjástykkjum á yfirborði)
og megineldstöðvum. Hver slík jarðlagaeining er
þykkust í megineldstöðvunum, þar sem súrt og
ísúrt berg kemur fyrir auk basalts. I sundurgröfnum
megineldstöðvum má oft finna granófýr- og
dóleríteitla, einkum í rótunum á gömlum öskjum,
og auk þess sæg af innskotslögum og -æðum, sem
stundum mynda kerfi af keilugöngum. Hlutfall
innskotsbergs fer i sumum djúpt rofnum megin-
eldstöðvum yfir 50%, en gangaþéttleiki utan þeirra
sést sjaldan fara yfir 10%. Þetta mikla magn inn-
skota á litlu dýpi olli snarpri hitun grunnvatns. Til
varð háhitasvæði þar yfir, sem innskotin settust að,
og berg ummyndaðist í samræmi við hátt hitastig
vatns i jarðhitakerfinu. Utan megineldstöðvanna
var ummyndun miklu minni (zeólítar og kvars-
steinar eru einkennandi steindir) i samræmi við
hægara varmastreymi til yfirborðsins. Ganga-
sveimar í rofnum jarðlagastafla svara til sprungu-
sveima í hinum virku gliðnunarbeltum og er lengd
þeirra á bilinu 10— 100 km. Sveimarnir einkennast
af gliðnun jarðskorpunnar: gangasveimarnir af
lóðréttum basaltgöngum, sprungum og togmis-
gengjum, en sprungusveimarnir af opnum gjám,
sigstöllum og gígaröðum, sem gjósa basalt-
hraunum. Hvert eldstöðvakerfi er virkt í nokkur
hundruð þúsund ár og uppi meira en milljón ár.
Þau hafa varðveist i heild sinni í jarðlagastaflanum,
en yfir þau hafa lagst hraunlög yngri eldstöðva-
kerfa, sem tóku við af hinum eldri og uxu til hliðar
við þau upp úr hinum síungu plötumótum.
Halli og skipan jarðlaganna og lega gliðnunar-
beltanna gegnum Island (mynd 1) benda til, að
elstu berglög landsins sé að finna á útskögum vest-
anlands, norðan og austan. Aldursgreiningar á
bergi austast á Austfjörðum gefa rétt yfir 13 m. ára
aldur. Enn eru aldursgreiningar ósamfelldar frá
Vestfjörðum, en benda til að þar séu elstu berglögin
um 16 m. ára. Aldursgreiningar bergs á Norður-
landi benda til, að elstu berglög við utanverðan
Eyjafjörð séu rúmlega 12 m. ára. Þetta er sumpart
yngri aldur en búast mætti við ef litið er á aldur
hafsbotnsins norður og suður af landinu, sem lesa
má úr ræmumynstri segulsviðsins (mynd 6). Skýr-
ingin getur legið að hluta til í því, að á landinu eru
einungis efstu 1000—1500 m berglagastaflans að-
gengilegir til aldursgreininga. Þar neðan við er
nokkurra km þykkur stafli hraunlaga, sem ekki
næst til. Meginorsökin gæti þó verið sú, að gliðn-
unarbeltin á Islandi virðast hafa flutst í áföngum til
suðurs og austurs. Hin ójafna dreifing tertierra
berglaga, sem eru einkum útbreidd norðan við 65°,
en koma vart eða ekki fyrir sunnan við 64°, er
líklega tilkomin vegna slíkrar tilfærslu.
Jarðsaga. Jarðsögu Islands má skipta í tímabil á
ýmsa vegu (mynd 4). Mörk plíósen og pleistósen
(= mörk tertíer og kvarter) setja jarðlagafræðingar
umheimsins fyrir um það bil 1,8—2,0 m. árum.
Fyrir íslenska jarðsögu hentar að ýmsu leyti betur
að skipa saman efra plíósen og eldra pleistósen, og
er svo gert hér og nafngiftin plió-pleistósen notuð.
TertíV-tímabilið í íslenskri jarðsögu hefst með
84 JÖKULL 29. ÁR