Jökull - 01.12.1979, Qupperneq 92

1. Til könnunar á gossögu einstakra eldstöðva og
hegðun gosanna.
2. Til könnunar á árrofi og vindrofi.
3. Til tímasetningar jöklabreytinga.
4. Til könnunar á aldri frerajarðvegsfyrirbæra,
einkum stórtígla.
5. Við könnun gróðurfarsbreytinga með frjó-
greiningu.
6. Við fornleifarannsóknir, einkum könnun á
aldri bæjarústa.
7. Við aldursákvörðun borkjarna úr jökulís.
8. Til tengingar íslenskra gjóskulaga við lönd
utan fslands.
Svo dæmi sé nefnt um beitingu gjóskutímatals,
hefur tekist að rekja i höfuðdráttum sögu upp-
blásturs hér á landi eftir siðasta jökulskeið og sýna
fram á, að hann stóreykst með tilkomu búsetu í
landinu. Mynd 4 sýnir þykknun jarðvegs nærri
Vatnagarði á Landi, um 15 km vestur af Heklu,
eftir að Þjórsárhraun flæddi þar yfir um 6000 f.Kr.
Linuritið til hægri er byggt á aldursákvörðun
gjóskulaga í sniðinu til vinstri og er því brattara
sem jarðvegsþykknun er hraðari, en þykknunin er
mælikvarði á hraða uppblástursins, einkum á ná-
lægum svæðum, þar eð mikið af fokinu binst á þeim
svæðum, sem enn eru gróðri þakin. Línuritið sýnir,
að uppblástur er tiltölulega lítill og nokkuð jafn
fram til landnáms, en hraðari eftir að lagið VII
myndaðist, en það var líklega nálægt 900 e.Kr.
(ekki 800 eins og stendur á sniðinu).
Nokkur íslensk gjóskulög hafa fundist i jarðvegi í
Færeyjum og í Skandinavíu, m.a. ljósu Heklulögin
H3 og H4, en aldur H4 er um 4000 og H3 um 2800
geislakolsár. Nokkur íslensk gos hafa skilið eftir sig
spor með s.k. örögnum (aerosol) í meginjökli Græn-
lands. Meðal þeirra eru Skaftáreldar og gosið sem
myndaði hina eiginlegu Eldgjá. Skv. mælingum á
grænlenskum ískjörnum varð það gos um 935 e.Kr.
ÁGRIP
JARÐSKJÁLFTAR Á ISLANDI
Páll Einarsson
Sveinbjörn Björnsson
Raunvísindastofnun Háskólans
Jarðskjálftasvæði Islands eru hluti af miklu
skjálftabelti, sem fylgir ási Atlantshafshryggjarins
og liggur eftir Atlantshafi endilöngu. Skjálftar á
þessu belti eru yfirleitt ekki stórir, sjaldan stærri en
5,5 á Richterskvarða nema þar sem hryggurinn
hliðrast á svonefndum þvergengjum (transform
fault). Á þvergengissvæðum geta skjálftar náð
stærðinni 8. Skjálftabeltið skilur að Ameríkuplöt-
urnar annars vegar og Afríku- og Evrasíuplöturnar
hins vegar. Niðurstöður rannsókna á jarðskorpu-
hreyfingum þeim sem valda skjálftunum benda til
þess, að plöturnar sín hvorum megin skilanna fær-
ist í sundur í samræmi við landrekskenninguna.
Þannig benda bro'tlausnir (focal mechanism
solution) skjálfta á ási hryggjarins yfirleitt til sig-
gengishreyfinga (normal faulting), sem tengja má
reki platnanna út frá ásnum. Á þvergengissvæð-
unum eru sniðgengishreyfingar (strike-slip) ríkj-
andi, og er hreyfingin til hægri á þvergengjum þar
sem hryggjarásinn hliðrast til vinstri, en vinstri
hreyfing verður þar sem ásinn hliðrast til hægri.
Erfitt er að skýra slíkar hreyfingar nema með reki
platnanna út frá hryggjarásunum.
Stærstu jarðskjálftar á Islandi verða á tveimur
tiltölulega vel afmörkuðum svæðum. Annað er á
Suðurlandsundirlendi en hitt er með ströndinni og
á landgrunninu við Norðurland. Á þessum svæðum
getur stærð skjálfta orðið meiri en 7 á Richters-
kvarða. Skjálftar verða einnig á eldgosasvæðum
landsins, en stærð þeirra fer sjaldan yfir 5. Flestir
þessara skjálfta virðast tengdir megineldstöðvum.
Á mynd 1 eru teiknuð upptök skjálfta á tímabil-
inu 1962—1977, sem eru nógu stórir til að mælast á
erlendum skjálftamælistöðvum. Einnig eru teikn-
aðar á kortið allar brotlausnir einstakra skjálfta sem
hingað til hafa verið ákvarðaðar. Á kortinu má sjá
helstu drætti í dreifingu skjálftanna, þótt óvissa
staðsetninganna geti verið allt að 40 km. Skjálfta-
svæðin á Norður- og Suðurlandi koma skýrt fram,
og brotlausnir sýna að sniðgengishreyfingar eru
ríkjandi. Ef gert er ráð fyrir því að hreyfingin verði
á misgengjum með austlæga stefnu í samræmi við
meginstefnu svæðanna, þá er um að ræða hægri
sniðgengi á Norðurlandi en vinstri sniðgengi á
Suðurlandi. Islensku landskjálftasvæðin hafa því til
að bera þrjú helstu einkenni þvergengissvæða, þ.e.
stóra skjálfta, legu þvert á hryggjarásana sunnan og
norðan við landið, og sniðgengishreyfingar í sam-
ræmi við legu sína. I öðrum atriðum eru þau ekki
dæmigerð þvergengi, t.d. mótar ekki greinilega
fyrir þeim í landslagi. Utan landskjálftasvæðanna
má sjá á kortinu skjálftaþyrpingar í Borgarfirði,
undir Mýrdalsjökli, undir NV-hluta Vatnajökuls
og á Kröflusvæði. Athugum nú hvert hinna virku
svæða íslands fyrir sig:
90 JÖKULL 29. ÁR