Jökull - 01.12.1979, Blaðsíða 97

strikið en ekki langs eftir jarðlögunum til að komast
stytstu leið frá hálendi til sjávar. Rennslisleiðir
heita vatnsins djúpt í jörðu virðast mismunandi
eftir gerð berggrunnsins og mælist vatnsleiðni
gjarnan meiri í borholum á móbergssvæðum frá
plíó-pleistósen en í tertíera berggrunninum (tafla
1). f tertíera hraunlagastaflanum eru vatnsæðar
einkum taldar fylgja lóðréttum göngum og
sprungum, en í minna mæli millilögum. f jarð-
lagastaflanum, sem myndaðist eftir að jökulskeið
gengu í garð, skiptast á hraunlög frá hlýskeiðum og
móbergslög frá hinum fjölmörgu jökulskeiðum.
Líklegt er talið að jafnframt rennslisleiðum eftir
göngum og sprungum sé verulegt vatnsrennsli eftir
láréttum vatnsleiðurum í bólstrabergi, í móbergs-
myndunum og á lagmótum móbergs og hraunlaga
(tafla 2). Vatnsmagnið á einstökum jarðhitasvæð-
um er mjög mismunandi. Mesta rennslið úr ein-
stökum hver er um 180 1/s af sjóðandi vatni úr
Deildartunguhver. Laugar og hverir mynda oft
þyrpingar, þar sem upprennslið stjórnast af göng-
um eða sprungum. Eitt besta dæmið um slíkt er
hveralinan milli Deildartungu- og Kleppjárns-
reykja í Borgarfirði, en þar koma upp alls um 253
1/s. Mestallt vatnsmagnið kemur úr hverunum
tveimur á endum línunnar. Heita vatnið á lág-
hitasvæðunum er yfirleitt basískt með um
200—400 ppm af uppleystum efnum og hæft til
neyslu (tafla 3). Volgar ölkeldur finnast einkum þar
sem fornar megineldstöðvar eru djúpt rofnar.
Helstir goshvera sem nú eru virkir á lághitasvæðum
eru Arhver í Reykholtsdal i Borgarfirði og Ystihver
í Reykjadal í S. Þingeyjarsýslu.
Háhitasvæðin eru bundin við hin virku gosbelti
landsins. Háhitasvæðin eru talin 22 og vitað um 3
möguleg háhitasvæði til viðbótar. Alls þekja há-
hitasvæðin um 500 km2, þar af eru þrjú svæði um
100 km2 hvert. Flest háhitasvæðin eru 1 — 20 km2 að
flatarmáli. Heildarvarmatap háhitasvæðanna er
illa þekkt, en giskað hefur verið á 4000 MW. Heita
vatnið á háhitasvæðunum er úrkoma, sem hitnar
við að renna um heit jarðlög djúpt niðri í sprung-
inni skorpu gosbeltanna og er hitagjafinn talinn
sambland af varmaútstreymi plötumótanna og
einstökum kvikuinnskotum, sem hreiðrað hafa um
sig á litlu dýpi undir háhitasvæðunum. Kviku-
hlaupin á Kröflusvæðinu eru nærtækt dæmi um
kvikuvirkni í rótum háhitasvæðis. Þegar heita
vatnið kemur upp undir yfirborð á háhitasvæð-
unum tekur það gjarnan að sjóða. Við suðuna fara
ýmsar gastegundir (koltvísýringur, brennisteins-
vetni og vetni) út í grunnvatnið og gera það súrt.
Þetta súra vatn leysir upp bergið í yfirborðslögum
háhitasvæðisins og skapar, ásamt útfellingum úr
heita vatninu, hið mikla litskrúð, sem einkennir
háhitasvæðin (hvítir litir eru af völdum kísils, kalks
og gips, — gulir litir á heitum blettum af völdum
brennisteins, — grár litur á leirhverum af völdum
pýríts og leirs — og rauðir, brúnir og grænir litir af
völdum járnoxiða). Yfirleitt er jarðhitavökvinn á
háhitasvæðunum ferskt vatn að uppruna, en þó er
vökvinn sjór á Reykjanessvæðinu og að hluta í
Svartsengi og er magn uppleystra efna þar margfalt
á við venjulegt háhitavatn (tafla 3). Jarðlagastafl-
inn á háhitasvæðunum er svipaður og sjá má
berum augum í rofnum megineldstöðvum í berg-
grunninum frá plíó-pleistósen, en þar skiptast á
hraunlagabunkar frá hlýskeiðum, móbergshrúgur
frá jökulskeiðum og mikill fjöldi ganga og bergeitla,
sem troðist hafa inn í jarðlögin á litlu dýpi og hitað
út frá sér. Vatnsleiðni á háhitasvæðunum er ákaf-
lega mismunandi en hefur mælst hæst í Svartsengi
(tafla 1). Hæstur hiti í borholu á háhitasvæði hefur
mælst 346°C og mesta heildarrennsli úr einni holu
80 kg/s, en mesta gufumagn um 25 kg/s við þrýst-
ing andrúmslofts. Goshverir eru virkir á þremur
háhitasvæðum: Goshver (1918) á Reykjanesi;
Grýla í Hveragerði og á Geysissvæðinu eru Strokk-
ur og Geysir. Geysir sjálfur gýs sjaldan og þá aðeins
með því að setja i hann sápu. Strokkur var endur-
vakinn með borun niður í hveraskálina árið 1963.
Jarðhiti er mjög mikilvæg orkulind á íslandi og
lætur nærri að þriðjungur orkunotkunar þjóð-
arinnar sé jarðhiti. Heita vatnið er einkum notað til
húshitunar, og er um 70% húsrýmis á landinu hitað
með jarðhita. Heildarafl hitaveitna á landinu er nú
um 600 MWt, en langstærsta hitaveitan er Hita-
veita Reykjavíkur með 450 MWt. Einkum er notað
vatn frá lághitasvæðum til húshitunar, en Hita-
veita Suðurnesja nýtir saltan jarðhitavökva á há-
hitasvæðinu í Svartsengi. Jafnframt upphitun á
fersku vatni til húshitunar er framleitt rafmagn
með gufuhverfli í Svartsengi. Jarðgufa hefur lítið
verið notuð til rafmagnsframleiðslu hérlendis
vegna hins mikla vatnsafls, sem landið býr yfir.
Gufurafstöð með 3 MWe uppsett afl var rekin i
Bjarnarflagi 1968—1978, en þá varð að loka stöð-
inni vegna eldsumbrota. Eldsumbrotin á Kröflu-
svæðinu hafa haft veruleg áhrif á jarðhitakerfið þar
og framleiðir Kröfluvirkjun aðeins um 6 MWe í
stað þeirra 60 MWe, sem ráðgert er að stöðin
framleiði. Mjög rtýstárleg hitaveita er í byggingu í
Heimaey, en þar er hiti í hálfbráðnu hrauni, sem
rann 1973, nýttur til að hita upp ferskt vatn til
JÖKULL 29. ÁR 95