Skólavarðan - 01.11.2009, Blaðsíða 30

SKÓLAVARÐAN 7.TBL. 9. ÁRG. 2009
SMIÐSHöGGIÐ
30
Comeniusaráætlunin sem kennarar þekkja
vel er nefnd eftir tékkneska guðfræðingnum,
heimspekingnum og uppeldisfrömuðinum
John Amos Comenius (1592-1670) eða, á
tékknesku, Jan Amos Komenský. Hann var
sannfærður um að einungis með menntun
gæti maðurinn nýtt hæfileika sína til fulls
og barðist fyrir því að sem flestir fengju
notið skólagöngu, líka konur og fátæklingar.
Hugmyndin um menntun fólks með fötlun
hefur líklega ekki verið áberandi á þessum
tíma – ella hefði Comenius að vonum rætt um
hana líka – en þó var Bonifacio búinn að skrifa
rit um táknmál (List táknanna, 1616) og frá og
með árinu 1755 opnaði hver skólinn af öðrum
í Evrópu sem sinnti menntun heyrnarlausra
og heyrnarskertra.
Til að setja Comenius í frekara sögulegt
samhengi má nefna að hann var samtíma-
maður Descartes og Miltons, var 35 ára þegar
Tyrkjaránið átti sér stað og á svipuðum aldri
þegar fyrst bárust fregnir af þeim Grýlusonum
sem voru til alls ills vísir. Spurning hvort þeir
hafi verið frá Alsír? En hvað sem því líður er
Comenius talinn af mörgum hafa lagt grunninn
að uppeldis- og kennslufræði samtímans.
„Höfum bara eitt í hyggju,“ hvatti Comenius
okkur til: „Velferð alls mannkyns. Setjum til
hliðar eigingirni okkar og sjálfsupphafningu
í sambandi við tungumál, þjóðerni og trúar-
brögð.“
Jón Thorkillius (1697-1759) rektor í Skál-
holtsskóla var mikill lærdómsmaður og barð-
ist fyrir endurbótum í fræðslumálum á Íslandi.
Lærimeistari Jóns, nafni hans Vídalín, hafði
einnig barist fyrir skipulögðu skólastarfi með
ráðum og dáð en ekki haft erindi sem erfiði og
sömuleiðis annar Skálholtsbiskup, Jón Árna-
son, sem lagði fram tillögu árið 1736 um
barnaskóla í hverri sýslu. Þetta kemur fram í
stórmerkilegri grein, „Ágrip af skólasögu
Garðabæjar“, sem kom út í afmælisriti Flata-
skóla fyrir rúmum áratug. Þar segir höfundur,
Anna Sveinsdóttir kennari, meðal annars um
baráttu Thorkilliusar fyrir skólahaldi:
„Skólasögu héraðs okkar barst himna-
sending um aldamótin átján hundruð í líki
bóknáms- og verknámsskóla sem hvorki fyrr
né síðar hefur átt sinn líka í landinu. Þetta var
Hausastaðaskólinn. Enda þótt húsin séu löngu
rústir einar látum við okkur annt um minn-
inguna um skólann því að hann var reistur í
landi okkar Garðbæinga. Í afmælisriti Flata-
skóla heiðrum við minningu alþýðufræðarans
og menningarfrömuðarins Jóns Þorkelssonar
með því að rifja upp aðdraganda og stofnun
Hausastaðaskóla og skólahald fyrir börn í
Kjalarnesþingi og Garðahreppi.
Fyrsti barnaskóli landsins var stofnaður í
Vestmannaeyjum 1745. Hann starfaði fram
á þann áratuginn en lognaðist út af vegna
fjárskorts; leitað var eftir fjárframlagi erlendis
(1759) en fékkst ekki. Þetta átti ekki að endur-
taka sig með stofnun Hausastaðaskóla 1791,
tæpri hálfri öld síðar, þannig hugðist höfundur
skólans, Jón Þorkelsson, búa um hnútana.
Þegar skyggnst er til upphafs skólahalds
barna í Hausastaðaþinghá í lok 18. aldar
blasir við „herlegt slot“ umkringt torfbæjum,
byggt yfir öreigabörn til að halda í þeim líf-
inu og koma þeim til manns. Þetta er skóli
reistur á gamla þingstaðnum, Hausastöðum,
fyrir dánargjöf Jóns Þorkelssonar, Thorkillii-
sjóðinn.
Við lát sitt lét Jón Þorkelsson eftir gjafabréf
þar sem hann arfleiddi fátækustu börn Kjalar-
nesþings að öllum eigum sínum. Var þar
saman kominn mikill auður, óskertur arfur frá
foreldrum hans, lausafé og jarðir, auk eigna
sem honum söfnuðust, en Jón var maður hóf-
samur. Ekki hefur verið gerð tilraun, að því
er virðist, til að umreikna Thorkillii-sjóðinn
til gengis íslenskrar krónu en tala ríkisdala
og jarðeigna sjóðsins, samtals tíu jarðir og
jarðapartar, þar með taldar jarðirnar Innri-
Njarðvík og Kalmanstjörn, segir sína sögu.
Þess er getið að eftir lát Ljótunnar móður
Jóns hafi umboðsmaður hans „flutt gull og
silfur og annað lausafé inn í Hólmskaupstað
á þremur hestum er allt skyldi fara til Jóns“.
Skyldi stofna sjóð af eignum hans og ár-
legum vöxtum varið börnunum til andlegra
og líkamlegra þrifa uns þau yrðu sjálfbjarga.“
Fram kemur í grein Önnu að farið var eftir
ákvæðum erfðaskrárinnar við stofnun og
rekstur Hausastaðaskóla í tuttugu ár, síðan
ekki söguna meir. Sjóðurinn þurrkaðist loks
út í verðbólgu á ofanverðri 20. öld.
Enn eigum langt í land með að þessi sjálf-
sögðu réttindi, menntun og skóli fyrir alla,
verði að raunveruleika. 75 milljónir barna í
heiminum ganga ekki í skóla og 776 milljónir
fullorðinna hafa ekki fengið tækifæri til að
læra að lesa og skrifa.
keg
Menntun og skóli fyrir alla
Þeir Jónar Comenius og Thorkillius
nýjar og líflegar bækur
um ritun og áhrif sagnaritunar
BÓK UM RI
TUN
Svart
á hvítu A
A
Ragnheiður Ge
stsdóttir
AAA
A A
Svart á hvítu
R
agnheiður G
estsdóttir
svart á hvítu –
kennslubók um ritun
Rithöfundurinn og kennslubókahöfundurinn Ragnheiður Gestsdóttir
hefur sent frá sér þessa nýstárlegu bók sem fjallar um móðurmálið
og ritun þess. Hér opnast augu lesenda fyrir því undri sem ritun
texta er og í bókinni eru bæði verkefni og umræðuefni.
Nálgunin er þverfagleg og myndlist, menningarsaga, ritlist og letur-
gerð koma við sögu.
hetjur
Þórhallur er fluttur með fjölskyldunni til Þrándheims í Noregi.
Í skólanum þekkir hann engan og gengur undir nafninu Túrhalur
Túrdarson. Yfir og allt um kring gnæfir löngu dauður kóngur eins
og hann væri enn í fullu fjöri. Af hverju halda allir að það sé gaman
að búa í útlöndum? Og hvernig í ósköpunum á strákur úr Hlíðunum
að lifa þetta af?
Í þessari margslungnu sögu fléttar Kristín Steinsdóttir saman fornum
sögum við nútímaatburði og veltir því fyrir sér hvað það felur í sér að
vera hetja.
Kennsluleiðbeiningar við Hetjur eru á www. forlagid.is
gásagátan
Í júnímánuði árið 1222 leggur skip að bryggju að Gásum í Eyjafirði.
Um borð eru tveir bræður: Kolsveinn, kominn til að hefna föður síns,
og yngri bróðir hans, Kálfur, sem ferðast með dularfullan böggul.
Á Gásum er líf og fjör en ekki eru allir komnir þangað í heiðarlegum
tilgangi.
Í sögunni bregður fyrir ýmsum sögufrægum persónum, t.d. Guðmundi
Arasyni, Gissuri Þorvaldssyni og Snorra Sturlusyni.
Höfundur bókarinnar, Brynhildur Þórarinsdóttir, studdist við sögu-
legar heimildir og rannsóknir fornleifafræðinga við gerð sögunnar.
5 milljónir barna í heiminum ganga ekki í skóla.
Jan Amos Komenský: „Sólin sendir
geisla sína á okkur öll og skiptir sér
ekkert af því þótt við lítum hvert
annað hornauga. Rósin angar jafn
unaðslega fyrir gyðinga, kristna og
múslima.“
Jón Þorkelsson (minnisvarði
Ríkharðs Jónssonar): Talinn meðal
þeirra Íslendinga sem fyrstir urðu
fyrir áhrifum frá Upplýsingunni.
Hann var einn menntaðasti maður
þjóðarinnar á sinni tíð og mjög
agaður embættismaður.