Morgunblaðið - 07.06.2016, Side 20

20 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 7. JÚNÍ 2016
Hluti vísindasam-
félagsins aflar nú
fylgis við þá hugmynd
að því verði leyft að
erfðabreyta mönnum í
því skyni að uppræta
sjúkdóma. Þótt þeir
sömu vísindamenn við-
urkenni að þörf sé á
„umræðu“ um siðferði
erfðabreytinga á
mönnum hafa þeir
sýnu minni áhuga á umræðu um
áreiðanleika vísindanna og öryggi
tækninnar sem þeir munu nota til
þess arna. Það er rétt að nýjar
tækniaðferðir (e: gene editing, t.d.
TALEN, ZFN og CRISPR-Cas9)
sem beitt er við erfðabreytingar
gera vísindamönnum kleift að koma
framandi genum fyrir í mönnum
með meiri nákvæmni, svo og að
stökkbreyta eða slökkva á genum í
genamengi mannsins. En felast
hættur í þessum nýju aðferðum, líkt
og fyrri aðferðum við erfðabreyt-
ingar?
Vinsælust þessara aðferða er
CRISPR sem beitir ensímum til að
klippa sundur báða DNA-þræðina á
tilteknum stöðum og gerir kleift að
stýra því hvar á DNA-keðjunni
erfðabreytingar eru gerðar. Þessar
aðferðir (gene editing) gera vísinda-
mönnum kleift að velja genainnskoti
stað sem þeir álíta öruggan, en inn-
skotið getur engu að síður haft
margvísleg óvænt áhrif, t.d. truflun
á genatjáningu eða hlutverki pró-
teina sem genin framleiða. Rann-
sóknir hafa þegar sýnt að þessar
nýju aðferðir skortir þá nákvæmni
sem fullyrt var að þær hefðu. Fjór-
ar rannsóknir sýna að ZFN, TA-
LEN og CRISPR valdi stökkbreyt-
ingum og endurröðun á svæðum
sem ekki var ætlunin að hreyfa við.
Tvær aðrar rannsóknir komust að
þeirri niðurstöðu að í spendýrum
valdi CRISPR mikilli röskun slíkra
svæða.
Erfðabreytingar á mönnum verða
ekki einvörðungu réttlættar með því
að tækninýjungar geri þær ódýrari,
auðveldari eða jafnvel öruggari í
framkvæmd. Hversu mjög sem
erfðatæknin batnar verður hún
aldrei öruggari en vísindin sem hún
hvílir á. Vita vísindamenn nógu mik-
ið um hlutverk gena til að flytja þau
til, slökkva á þeim eða stökkbreyta
þeim á öruggan máta? Svarið er
enn sem komið er neikvætt. Þeir
geta e.t.v. slegið tölu á gen í gena-
mengjum tegunda, en hafa ekki við-
hlítandi skilning á flóknum
tengslum milli gena,
eða áhrifum efnafræði-
legs umhverfis innan
eða utan frumunnar
(sem hýsir genin) á
hlutverk og hegðun
gena.
Það má ekki van-
meta hve hlutverka-
skipan gena er gríð-
arlega flókin. Til
dæmis er talið að mað-
urinn hafi 21 þúsund
gen en maísplantan ríf-
lega tvöfalt fleiri. Mað-
urinn er flóknari lífvera en maís-
plantan og því má ætla að gen
okkar gegni mun fleiri hlutverkum
en þau 50 þúsund gen sem maís-
plantan hýsir. Talið er að 60% gena
mannsins gegni fjölþættum hlut-
verkum. Slökkvi vísindamenn á geni
sem veldur sjúkdómi er hugsanlegt
að það valdi meira tjóni en bótum ef
genið gegnir einnig öðrum og já-
kvæðari hlutverkum. Þar til okkur
er orðið fullljóst hvernig gen starfa
getum við ekki metið af skynsemi
langtímaáhættu af meðhöndlun
þeirra.
Ef við erfðabreytum lífveru án
vísindaþekkingar sem tryggi nægi-
legt öryggi, þá verðum við að setja
strangar reglur, eftirlit og merking-
ar þess sem er erfðabreytt, rétt eins
og við neyðumst til að gera við
erfðabreytt matvæli. Munum við
merkja erfðabreytta menn svo rekja
megi framtíðarvandamál til uppruna
síns og til þess að fólk, sem hyggst
eignast börn, geti tekið upplýstar
ákvarðanir?
Erfðabreyttar nytjaplöntur
brugðust helstu fyrirheitum sem um
þær voru gefin; það minnir okkur á
að skrum kemur ekki í stað traustra
vísinda. Líkast til er skynsamlegast
að leysa gátur erfðavísindanna,
halda áfram að bæta erfðatæknina,
og þegar við höfum byggt upp trú-
verðugan vísindagrunn sem hægt er
að nota við mat á áhættu, þá getum
við efnt til „samræðu“ um siðferði
þess að erfðabreyta manninum.
Eftir Söndru B.
Jónsdóttur
»Munum við merkja
erfðabreytta menn
svo rekja megi framtíð-
arvandamál til uppruna
síns svo fólk, sem
hyggst eignast börn,
geti tekið upplýstar
ákvarðanir?
Sandra B. Jónsdóttir
Höfundur er sjálfstæður ráðgjafi.
Þurfum að eiga
samræðu um erfða-
breytingu mannsins
Með því að virkja 26.
gr. stjórnarskrárinnar
hefur Ólafur Ragnar
Grímsson forseti gert
forsetaembættið póli-
tískt. Ég var í byrjun
ekki sáttur við breyting-
una en með frammistöð-
u forsetans í
bankahruninu hef ég
breytti skoðun minni á
eðli forsetaembættisins.
Í dag er ég sáttur við breytingar Ólafs
Ragnars og okkur er nauðsyn að hafa
þennan öryggisventil til staðar þegar
annað fjármálahrun eða önnur vá
kemur upp. Ég tel að þeir sem skrif-
uðu stjórnarskrána okkar 1944 hafi
einmitt haft þennan öryggisventil í
huga. Líklega hugsað til Bandaríkj-
anna, sem á þeim tíma voru áhrifa-
mesta og sterkasta þjóð heimsins með
valdamikinn og þjóðkjörinn forseta.
Ég tel ekki þurfa að setja inn ákvæði í
stjórnarskrána um einhvern fjölda
áskorenda til að forsetinn megi vísa
umdeildum málum til þjóðarinnar, það
myndi aðeins flækja málið. Það að for-
setinn þurfi að sækja umboð sitt til
þjóðarinnar á fjögurra ára fresti er
okkur nóg.
Með þessa túlkun í huga gefur það
auga leið að forsetaframbjóðendur
þurfa helst að vera reyndir stjórn-
málamenn. Ég óttast ekki að það finn-
ist ekki hæfir menn í öllum
stjórnmálaflokkum sem gætu tekið að
sér embættið. En þeir þurfa að hafa
reynslu, það er ekki
hægt að lesa um og læra
reynslu – þú verður að
upplifa hana. Við skul-
um taka flugið sem
dæmi en þar þekki ég
til. Frá fyrsta degi er
gert að halda til bókar
verklegri reynslu, það er
að halda bókahald um
hverja einustu mínútu
sem viðkomandi er að
stjórna flugvél. Til að
geta flogið er ekki nóg
að hafa lært allt um flug,
flugvélar, flugsöguna og allar aðstæð-
ur sem geta komið upp í einni flugferð,
þú verður að hafa upplifað þær, það er
reynsla. Þetta á í raun við hvaða starf
sem er.
Umræðan eftir bankahrunið hefur
einkennst af fullyrðingum um að ríkis-
stjórn Geirs Haarde og Ingibjargar
Sólrúnar, sem stóðu vaktina, hafi
brugðist, að hún hefði getað á ein-
hvern óútskýrðan hátt getað komið í
veg fyrir bankahrunið hér uppi á litla
Íslandi. Þrátt fyrir að bankahrunið
hafi átt upptök sín í Bandaríkjunum
og geisað um allan heim með hrikaleg-
um afleiðingum fyrir margar þjóðir.
Við getum þá eins sagt að eldgosið í
Eyjafjallajökli hafi verið ríkisstjórn
Jóhönnu Sigurðardóttur og Stein-
grími Sigfússyni að kenna, jú, þau
stóðu vaktina þegar gosið hófst. Sann-
leikurinn er sá að ríkisstjórn Geirs og
Ingibjargar stóð sannarlega vaktina
og með öflugum stuðningi Seðlabanka
Íslands undir forustu Davíðs Odds-
sonar var gripið til aðgerða sem komu
okkur í skjól og lögðu grunninn að
endurreisn landsins.
Í umræðunni kemur oft fram að
stjórnmálamenn eigi ekki og geti ekki
verið forsetar þar sem þeir myndu
alltaf draga taum síns stjórnmála-
flokks. En hver er reynsla okkar?
Ólafur Ragnar, sem ég tel frekar
vinstrisinnaðan, hefur þrisvar beitt 26.
gr. stjórnarskrárinnar. Einu sinni á
hægri stjórn Davíðs Oddssonar og
Halldórs Ásgrímssonar en tvisvar á
vinstristjórn Jóhönnu Sigurðardóttur
og Steingríms Sigfússonar.
Kæri lesandi, ég kýs Davíð vegna
þess að hann er að mínum dómi
fremstur meðal jafninga hjá frambjóð-
endum í þessum forsetakosningum
vegna stjórnmálareynslu sinnar sem
er algert lykilatriði fyrir næsta forseta
sem tekur við af Ólafi Ragnari Gríms-
syni. Ég hvet alla til að fara inn á vef
Alþingis og fletta upp Davíð Oddssyni
og lesa æviágrip hans, sem er stór-
kostleg lesning. Þið sem eruð komin á
efri ár og eruð ekki tölvuvædd fáið
barnabörnin ykkar til að aðstoða ykkur.
Af hverju kýs ég Davíð
Oddsson forseta?
Eftir Rúnar
Guðbjartsson » Við getum þá eins
sagt að eldgosið í
Eyjafjallajökli hafi verið
ríkisstjórn Jóhönnu
Sigurðardóttur og
Steingrími Sigfússyni
að kenna.
Rúnar Guðbjartsson
Höfundur er sálfræðingur og
fyrrverandi flugstjóri.
Í áratugi hefur
Seðlabanki Íslands
(SÍ) knúið verðbólgu-
hjólið með háum stýri-
vöxtum, sem seðla-
bankastjóri segir
sporna gegn verð-
bólgu, en getur ekki að
vaxtamunur við útlönd
dregur að gjaldeyri í
formi jöklabréfa eða
hvað það nú heitir. Það
gerðist fyrir hrun og nú safnast enn
milljarðar í snjóhengjuna. Spurning
hversu langt er í næsta hrunadans.
Afleiðingarnar verða skelfilegri en
2008, því fjárfestarnir hafa lært af
fyrri reynslu og munu fljótar bregð-
ast til varna. Vaxtamunurinn hefur í
för með sér aukinn kostnað fyrir SÍ,
sem verður að halda stýrivöxtum
háum til að standa undir rekstri
bankans.
Í byrjun hruns hækkaði SÍ stýri-
vexti úr 12% í 18%, en aðrar þjóðir
lækkuðu stýrivexti í 1% til að halda
atvinnulífinu gangandi.
Stýrivaxtahækkun SÍ í upphafi
hruns var náðarhögg margra heim-
ila og fyrirtækja, sem löskuðust í
hruninu og voru gerð upp. Verktak-
ar misstu tæki sín til lánardrottna,
sem reiknuðu þau niður og „eig-
endur“ voru áfram jafn skuldugir.
Tækin voru flutt út þrátt fyrir höft-
in og seld á hærra verði. Gjaldeyrir
streymdi út og kom að hluta til baka
á innstreymisgengi SÍ í einskonar
svikamylluhringrás.
Öll framleiðslufyrirtæki verða að
fjárfesta í nýjum vélbúnaði til að
vera samkeppnishæf, en geta ekki
vegna hávaxtastefnu SÍ. Undanfarið
hefur landbúnaður mikið verið í um-
ræðunni og sagður klyfjar á neyt-
endur. Horft er framhjá að garð-
yrkjubændur, kjötvinnslur, eins og
öll iðnfyrirtæki, borga tífalt hærri
vexti af nýjum tækjum en hliðstæð
fyrirtæki í nágrannalöndunum.
Okurvextir SÍ hafa
flæmt frumkvöðlafyr-
irtæki úr landi og er
krónunni ranglega
kennt um. Það sem
gerist er að frum-
kvöðul sem kominn er
upp á hnén vantar oft
smá stuðning til að
standa upp, en þá er
vaxtakostnaður hér
margfalt hærri en í
öðrum löndum. Bankar
eru oft orðnir stórir
hluthafar út á hung-
urlús, sem þeir í byrjun lögðu í
púkkið og vilja fá framlag sitt til
baka. Fyrirtækin sem áttu að stuðla
að meiri hagvexti í landinu eru seld
úr landi og frumkvöðlarnir með.
Það er kallast góð ávöxtun á banka-
máli.
Stjórnvöld gáfu bönkum veiðileyfi
á almenning og fyrirtæki, sem síðan
hafa staðið undir stórgróða bank-
anna. Skjaldborgin um heimilin var
í raun skjaldborg um fjármálastofn-
anir. Það kom fram í því að þeir sem
voru með lánsveð voru ekki gjald-
gengir í 110% leiðina. Úr þeim mátti
kreista nokkra dropa í viðbót. Hinir
sem áttu minna en ekki neitt fengu
verðtryggð lán svo þeir gætu haldið
áfram að borga, sem oft endaði með
að okrararnir hirtu allt af þeim.
Þetta fína lífeyrissjóðakerfi, sem
sumir segja það besta í heimi, var
síst skást. Þeir hefðu getað tekið yf-
ir íbúðir sjóðsfélaga og leigt þeim,
en völdu uppboðsleiðina.
Lífeyrissjóðir og Seðlabanki
braska enn í dag með góssið. Í stað
þess að selja eignasafn SÍ í opnu
ferli er útvöldum selt á undirverði.
Stórir kaupendur eru lífeyrissjóðir,
sem nú eru stærstu eigendur fast-
eignafélaga, sem hafa grætt millj-
arða á skömmum tíma.
Rannsóknarnefnd skoðaði árin
fyrir hrun. Ekki er síður þörf á að
skoða eignatilfærslur eftir hrun.
Hvað skyldu þau vera mörg Borg-
unar- og Eyrar-málin?
Vitleysisverkið heldur áfram
Seðlabankastjóri sá í hillingum
verðbólgu á næstu árum, sem afleið-
ingu þess að lægstu laun hækkuðu
upp undir þrjú hundruð þúsund
krónur á mánuði! Hann hækkaði
stýrivexti og bankar hækkuðu strax
sína vexti. Við það hækkaði allur
kostnaður í landinu. Framleiðslufyr-
irtæki eiga engan kost annan en
velta auknum kostnaði út í verðlag-
ið, sem eykur enn meir á verðbólgu.
Greiðslubyrði verðtryggðra lána
eykst og óverðtryggðir vextir
hækka uns krónan gefur eftir.
Þannig hafa SÍ og lífeyrissjóðir
markvisst fellt gengi krónunnar.
Svo monta lífeyrissjóðir sig af mik-
illi ávöxtun af verðbréfabraski í út-
löndum. Ávöxtun sem í raun er
gengishagnaður og ekki ávöxtun.
Lífeyrissjóðir kæmu mikið betur út
með því að kaupa gjaldeyri og eiga í
myntkörfu hjá SÍ. Engin áhætta og
allir lífeyrisþegar ættu gengis-
tryggðan lífeyrissjóð líkt og þeir
sem greiða í t.d. Alliance, Wintertur
og aðra álíka í útlöndum.
SÍ hefur barist gegn of háum
kaupmætti með stýrivaxtahækk-
unum og ætlar nú að losa um gjald-
eyrishöft svo lífeyrissjóðir geti farið
með gjaldeyri úr landi. Miðað við
reynsluna fyrir hrun er það líkt og
að láta brennuvarg fá eldspýtur. Ég
er ekki hagfræðingur en velti fyrir
mér, hvort ekki væri þjóðhagslega
betra að hafa fjármagn sjóðanna í
vinnu hér heima?
Jón Baldvin líkir nú inngöngu í
ESB við að fara inn í brennandi
hús. Mikið væri óskandi að Seðla-
bankinn sæi líka villu síns vegar og
rétti af kúrsinn í baráttunni við
verðbólguna. Steindræpi hana með
vaxtalækkunum.
Verðbólguvaldurinn
Seðlabanki
Eftir Sigurð
Oddsson
»Rannsóknarnefnd
skoðaði árin fyrir
hrun. Ekki er síður þörf
á að skoða eignatil-
færslur eftir hrun. Hvað
skyldu þau vera mörg
Borgunar- og Eyrar-
málin?
Sigurður Oddsson
Höfundur er verkfræðingur.
Suðurhrauni 4, Garðabæ | Furuvellir 3, Akureyri | Sími 575 800 | samhentir.is
Heildarlausnir
í umbúðum og öðrum rekstrarvörum
fyrir sjó- og landvinnslu
◆ KASSAR
◆ ÖSKJUR
◆ ARKIR
◆ POKAR
◆ FILMUR
◆ VETLINGAR
◆ HANSKAR
◆ SKÓR
◆ STÍGVÉL
◆ HNÍFAR
◆ BRÝNI
◆ BAKKAR
◆ EINNOTA VÖRUR
◆ HREINGERNINGAVÖRUR
Allt á
einum
stað