Fréttatíminn - 17.12.2016, Síða 40

40 | FRÉTTATÍMINN | Laugardagur 17. desember 2016
Guðni Tómasson
gudni@frettatiminn.is
Hvern dreymir ekki um fullkomna veröld þar sem einstaklingar fá að njóta sín í sátt og samlyndi? Þessi iðja,
að hugsa sér hliðarveröld þar sem
allt er eins og það á að vera, er yf-
irleitt kennd við útópíu, einhvers
konar draumaland eða staðleysu
þar sem allt er rétt.
Stundum notum við orðið líka í
niðrandi eða kaldhæðinni merk-
ingu, einhver er þannig ásakaður
um að vera fullur af „útópískum
hugmyndum“ og byggi þannig loft-
kastala í huga sér sem í mannlegu
samfélagi eru dæmdir til að falla.
Útópía er hugtak sem Sir Tómas
More (1478-1535) smíðaði í sam-
nefndri bók en það merkir bæði
„besti staður“ og staðleysa. Bókin
kom út á latínu árið 1516 og átti eft-
ir að hafa mikil áhrif á hugmynda-
sögu Vesturlanda.
„Bækur þurfa ekki endilega að
vera þykkar og stórar til að hafa
mikil áhrif,“ segir Viðar Pálsson,
lektor í sagnfræði við Háskóla Ís-
lands, sem ritar inngang að útgáf-
unni en það er Eiríkur Gauti Krist-
jánsson sem þýddi verkið úr latínu.
„Áhrif Útópíu hafa vitanlega verið
langvarandi þegar kemur að þeirri
tegund bókmennta sem hún hefur
skapað, en útópískar bókmenntir,
kvikmyndir og hugverk eru auðvit-
að út um allt. Auk þess hefur fæðst
af þessu dystópísk sýn á heiminn,
það er að segja hvernig menn gera
sér í hugarlund heim eins og hann
á alls ekki að vera.“
Margslungið rit
Viðar segir Útópíu Tómasar More
vera margt í senn. „Þetta er auð-
vitað skáldverk og bæði ádeilu- og
háðsrit um samtíma höfundarins.
Í fimm aldir hafa menn dundað
Draumalandið er 500 ára
Sumar bækur eru lífseigari
en aðrar. Það á við um
bókina Útópíu eftir enska
lögfræðinginn og kaþólska
dýrlinginn Sir Tómas More
sem fyrst kom út fyrir
sléttum 500 árum. Allar
götur síðan hefur þessi
netta bók mótað hugmyndir
um staðleysur og
fyrirmyndarsamfélög sem
okkur mennina dreymir um
að koma á fót.
sér við að túlka þetta verk og túlk-
að það allt frá því að það sé sér-
vitringsleg gamansemi íhaldsams
manns og yfir í að bókin sé ein-
hvers konar upplegg að komm-
únískri byltingu með afnámi eigna-
réttar og svo framvegis. Þarna er
því hægt að finna margt.
Hins vegar segir More aldrei í
bókinni að sín Útópía, sem hann
lýsir af nokkurri nákvæmni, sé full-
komið samfélag eða eitthvað sem
henti löndum Evrópu. Hann fær-
ir þetta land sitt út á tilbúna eyju í
Atlantshafi og það er þessi aðferð,
eða hugarleikfimi, sem opnar fyrir
ólíka túlkunarmöguleika á bókinni
og hefur ýtt undir það hve áhrifa-
mikil hún hefur verið. Útópía er
utan við alla evrópska sögu, arf-
leifð og hefðir og þannig getur
More talað frjálslega um það sam-
félag en ætlast síðan til að lesendur
dragi sína lærdóma af því og máti
við sinn veruleika.“
Dramatískt líf Tómasar
Tómas More lifði svo sannarlega
stormasama tíma í Englandi Hin-
riks áttunda. Siðaskiptin sköpuðu
titring í Evrópu allri. Hjúskaparmál
enska konungsins voru líka snúin
og lögðu grunn að því að England
sagði skilið við Rómarkirkjuna.
Þegar Útópía kom út var More
þingmaður á enska þinginu og
starfandi lögfræðingur í London.
Síðar meir reis hann til æðstu met-
orða við hirð Hinriks. Hann fékk
alltaf valdameiri embætti og varð
fyrir rest æðsti ráðgjafi konungs í
veraldlegum og trúarlegum efnum.
Að lokum fór að syrta í álinn
enda var More ósáttur bæði við
hjúskaparbrölt og valdagræði kon-
ungsins í trúarlegum efnum og
það hvernig konungur sagði skil-
ið við páfann í Róm. Á endanum
var hann dæmdur fyrir drottins-
svik og pyntaður með ægilegum að-
ferðum og fyrir rest gerður höfðinu
styttri. Lýsingin af þeim atburðum
er meira en lítið dramatísk en á
höggstokknum sagðist More deyja
sem „hollur þjónn hans hátign-
ar en Guðs fremsti.“ Þetta þýddi
að More taldi konung hafa farið
langt fram úr sér í deilum við páfa-
valdið í Róm. Með þessari óhlýðni
við konung uppskar More síðar að
vera gerður að dýrlingi en þó ekki
fyrr en árið 1935. Árið 2000 lýsti
Jóhannes Páll páfi því yfir að Tómas
Moore væri „himneskur verndari
stjórnmálamanna.“
Landið góða
Þið sjáið því að engum gefst færi á að
sóa tíma sínum til einskis og engin
afsökun gefst fyrir iðjuleysi. Í Útópíu
eru engar ölkrár eða vínstofur eða
vændishús, ekkert tækifæri til spill-
ingar, ekkert skálkaskjól eða leyni-
fundastaður. Hvaðeina fer fram fyr-
ir allra augum þannig að allir sinna
sínu starfi eða njóta frístunda sinna
á siðsamlegan hátt. Þessar venjur
leiða óhjákvæmilega til þess að nóg
er til af öllum lífsins gæðum. Og fyrst
þau rata jafnt til allra, kemur ekki
á óvart að enginn lendi á vonarvöl.
Í Útópíu er Útópus hershöfðingi
sagður hafa stofnað þetta samfélag
á fjarlægri eyju utan hins þekkta
heims. Bókin var vitanlega skrif-
uð á tímum mikilla uppgötvana og
landafunda og það litaði frásögn-
ina. Aðal sögumaður bókarinnar,
Rafael Hyþlódíus, er þannig skips-
maður á skipi landkönnuðarins
Amerigo Vespucci og kemst þannig
á þessa uppskálduðu eyju Útópíu.
„Heimurinn var breytast og ekki
bara á landakortinu heldur líka í
hugum fólks,“ segir Viðar Páls-
Viðar Pálsson ritar inngang að
Útópíu eftir Sir Tómas More.
Þessi áhrifamikla bók kemur
nú út í lærdómsritaröð Hins
íslenska bókmenntafélags í
þýðingu Eiríks Gauta Krist-
jánssonar. Mynd | Rut
Það var í Tower of London sem Hinrik
áttundi stakk Tómasi More þegar sá
síðarnefndi vildi ekki styðja kon-
unginn í deilum við páfann í Róm.
Höfuðið var síðan höggvið af honum,
soðið og stjaksett á Lundúnabrú.
Búkur Tómasar er grafinn í ómerktri
gröf í kapellu í kastalanum, en sagan
segir að Margrét, dóttir Tómasar, hefði
bjargað höfðinu frá því að vera fleygt í
Thames og að það hvíli í hennar gröf.
Tim Bryan
@timbryanofficial
Daniel Wellington
WD
D A N I E LW E L L I N G T O N . C O M
I N S TA G R A M . C O M / D A N I E LW E L L I N G T O N
FA C E B O O K . C O M / D A N I E LW E L L I N G T O N O F F I C I A L
T W I T T E R . C O M / I T I S D W
P I N T E R E S T. C O M / I T I S D W