Norðurslóð - 16.12.1980, Blaðsíða 14

Ein lítil ferðaniUa
Lykkja varð á leiðinni,
langar voru stundir.
Heljardals-á-heiðinni
hvíli ég snjónum undir.
Svo var kveðið forðum á
glugga eins bæjarins í dalnum.
Nú er Heljardalsheiði ekki
mikið farin, allra síst á vetrum
enda hefur enginn orðið þar úti
og hlotið hvílu undir snjónum á
síðari tímum. Enn er heiðin
samt farin nokkuð og líklega í
vaxandi mæli allra síðustu árin.
Þannig fóru hestamenn fjöl-
mennir þá leiðina vestur á
Vindheimamela um verslunar-
mannahelgina í sumar. Sagt er
að farið hafi verið með eina 50
hesta. í júlí-mánuði komu 12
skagfirskar konur (og einn
karlmaður) gangandi vestan
yfir og hlutu góðar móttökur
hjá svarfdælskum kvenfélags-
konum.
Laugardaginn 2. ágúst efndi
Ferðafélag Svarfdæla til farar
vestur fyrir og gengu menn
heiðina þann dag. Þátttakendur
voru 11, allir úr Svarfaðardal.
Farið var á 3 litlum bílum
norður fyrir Ólafsfj. og Fljót og
sem leið liggur í Sleitustaði.
Veður var milt og hlýtt en þoka
mikil í fjöllum. Ár voru í foráttu
vexti. Var því ekki um það að
ræða að stytta sér leið með því
að fara á bílum fram Kolbeins-
dal frá Víðinesi í Hjaltadal, eins
og skagfirsku konurnar gerðu,
og þannig yfir Kolbeinsdal sá
framan við Heljará. Var ekki
um annað að ræða en ganga
endilangan Kolbeinsdal norðan
ár til að sleppa viö öll meirihátt-
ar vatnsföll.
Því var ekið upp að Smiðs-
gerði. Sá bær er í mynni
Kolbeinsdals skammt fyrir ofan
Sleitustaði. Þar höfðu menn tal
af bóndanum Páli Pálssyni,
bróður Gísla Pálssonar (Lalla) á
Hofi síðar Sökku. Þar fengu
göngumenn þær fréttir, að
talinn væri vel þriggja fima
gangur fram að Heljará. Þótti
sumum það lygileg saga, því á
kortinu sýndist þetta ekki ýkja-
langt. Var nú land lagt undir fót
um hálftvöleytið og þrammað í
gegnum döggvotan puntinn
fram kafloðnar engjar Smiðs-
gerðisbónda. Var þetta harð-
snúið lið, 7 konur og 4 karlar.
Karlarnir tregari eins og fyrri
daginn, ef um einhverjar mann-
raunir er að tefla.
Eftir stuttan gang var komið
að brotum gamla eyðibýlisins
Sviðnings. Það býli fór í eyði
eftir að snjóflóð braut niður
bæinn fyrir hálfri öld. Þar fórst
bóndinn og ungt barn, faðir og
systkia Önnu Sölvadóttur í
Ytra-Garðshorni.
Klukkutíma gangur. Var þá
komið að eyðibýlinu Saurbæ,
þar standa engin hús uppi, en
veggir stæðilegir og mikið gras í
túni. Handan ár og lítið eitt
framar stendur enn uppi fram-
hús býlisins Unastaða. Virðist
hafa verið góð bújörð með
miklu grasi. Þarna áðu menn
drykklanga stund og átu af
nestinu.
Enn klukkutíma gangur. Þá
var gengið í hlað á Skriðu-
landi. Þar stendur uppi hluti af
bæjarhúsum, opinn fyrir veðri
og vindum og heldur ömurleg-
ur. Uppi á lofti var hrúga af
blöðum, Tíminn frá 1932, Dag-
ur frá 1933. Þarna hafa búið
framsóknarmenn, það leynirsér
ekki. Skáhallt handan ár er
Fjall, enn eitt eyðibýlið. Þar
standa uppi hús, sum nýleg að
sjá. Þarna bjuggu síðast sveit-
ungi vor Víglundur Pétursson
og kona hans Margrét. Á bak
við bæinn og litlu utar er lægð í
hálsinn kölluð Grófin. Þar um
liggur leiðin handan úr Hjalta-
dal. Þá leið hafa gengið og riðið
margir Svarfdælingar í aldanna
straumi.
Áfram er haldið og gengið
þriðja klukkutímann. Farið er
framhjá tóftum býlisins Bjarna-
staða og síðan Bjarnastaðasels
fram undir Heljará. Þar mótar
vel fyrir tóftum og kom undir-
rituðum þá í hug gömul furðu-
Níu göngugarpar við Heljarárgil.
saga, sem hér fylgir sem viðauki.
Sem sagt þrjá tíma tók það að
rölta fram dalinn, svo ekki laug
Smiðsgerðisbóndi.
Nú var haldið upp brattan
Heljardalshálsinn, fram með
hrikalegu árgljúfrinu og sem
leið liggur fram dal. í Þrúfn-
hólum var áð og síðustu bitarnir
etnir. Þar er góð beit einna
fremst á dalnum, sem þar er
gjarnan áð, hvora leiðina sem
farið er.
Nú skal farið fljótt yfir sögu.
Um stund sá til fjalla bak við
Heljarskál. Þar eru tvö fjöll,
sem vel sjást héðan úr sveitinni
t.d. af Tungunum. Það eru
hnúkarnir Heljarhnúkur og litlu
vestar Deilir með stöllóttum
útlínum. Annað sést ekki af
Ljósm. Eygló Gunnarsd.
Skagafirði úr þessari sveit.
Eftir aðra þrjá tíma komu
göngumenn að Stóruvörðu í ca
870 metra hæð yfir sjó. Nokkrir
príluðu upp á vörðuna til að láta
taka af sér mynd, þar geta 3
staðið samsíða. Og svo hófst
niðurgangan ofan í sótsvarta,
svarfdælska þokuna og segir
ekki af ferðum manna niður
Hnjótana. En eftir tvo tíma sást
grilla í ljós hinumegin ár. Það
voru gluggarnir í Koti. Þá hafa
margir orðið fegnir að sjá bæði
fyrr og síðar samanber viðauka.
I hlaðinu á Koti leystist
hópurinn upp og hurfu menn
inn í bíla, sem fluttu hvern til
síns heima, eftir 8 klukkustunda
erfiða en lærdómsríka ferð.
Furðuleg villa
Kotshjónin Guðrún og Jónas.
Á leið um Kolbeinsdal nálægt
Bjarnastaðaseli neðan við Helj-
ará minntist ég þess að hafa
heyrt þær Magnúsdætur frá
Koti, Guðrúnu og Gunnlaugu,
segja undarlega sögu um villu á
þessum slóðum.
Ég gerði mér ferð fram í Kot
eitt kvöldið nú í haust og bað
Guðrúnu að rifja upp fyrir mig
söguna. Yfir kaffibollanum krot
aði ég niður eftirfarandi:
Það mun hafa verið rétt fyrir
jólin á því herrans ári 1921.
Ungur maður frá bænum Á í
Unadal hafði komið innan úr
Firði að kvöldi dags og fengið
gistingu á Atlastöðum. í býtið
næsta morgun lagði ungi mað-
urinn af stað vestur yfir heiði
fylgdarlaus. Hann var sæmilega
búinn til vetrarferðar og bar
léttan poka.
Það var vestan éljaveður og
mikill snjór á jörðu eftir lang-
varandi ótíð. í slíku veðri mundi
vera hvasst og dimmt á henni
Helju og ekki skemmtilegt
einmanna ferðamanni.
Það segir fátt af einum og
engar sagnir eru til um för þessa
unga manns frá Á eða hvað á
daga hans dreif á heiðinni.
Víkur nú sögunni heim í Kot,
fremst byggðra býla í Svarfaðar
dal, litlu framaren Atlastaðiren
hinumegin ár.
Komið var langt fram á kvöld
og skammdegismyrkrið dottið
á. Fólk sat að vinnu við
smábandið, aðalverslunarvöru
dalabóndans og gjaldmiðil til
jólainnkaupanna. Þarsátuhjón
in Magnús Guðmundsson og
Ingibjörg Jónsdóttir. Hún hafði
sem barn verið nokkur ár í
Bjarnastaðaseli í Kolbeinsdal,
þ.e. áður en foreldrar hennar
fluttu að Klaufabrekknakoti
árið 1882. Þarna sátu líka dætur
þeirra þ.á.m. Guðrún á 13. ári.
Guðrún man vel þetta kvöld í
lágum kotbænum. Ljós logaði á
olíulampa en veður buldi á
þekjunni. Þá heyrir hún að
komið er að glugganum, sem
14 - NORÐURSLÓÐ
var nokkuð hátt upp á veggn-
um. Það var einhver mannvera
að dangla í gluggan, en rennur
niður aftur. Kemur síðan aftur í
ljós, en hrapar niður og þannig
nokkrum sinnum. Allirlíta upp,
vinnan hættir en Magnús fer út
að glugganum. Hann sér að úti
fyrir er maður og heyrir að hann
biður veikum rómi að sér sé
hleypt í bæinn í guðs nafni, því
hann sé að þrotum kominn.
Magnús lét ekki manninn lengi
bíða, en snaraðist út og kemur
að vörmu spori og biður Ingi-
björgu að koma strax fram í
eldhús, því þar sé kominn
maður mjög illa á sig kominn og
geti vart staðið í fæturna. Það er
skemmst frá því að segja, að
þarna var þá kominn maðurinn,
sem snemma um morguninn'
hafði lagt af stað frá Atlastöð-
um vestur yfir Heljardalsheiði.
Það kom brátt í ljós, að auk
þess að vera að fram kominn af
þreytu var maðurinn líka kalinn
á báðum fótum. Nú var hafist
handa að líkna honum, fætur
hans þíddir í köldu vatni, eins
og þá þótti rétta aðferðin, en
síðan var hann drifinn ofan í
rúm þar sem hann sofnaði brátt.
Hann svaf þó óvært og leið illa,
þegar blóðrásin var að komast
af stað í köldum fótunum. Hann
lá þarna í nokkra daga, en vildi
þá endilega komast leiðar sinn-
ar og fá fylgd vestur yfir. Ekkert
gat hann sagt skilmerkilega um
ferð sína upp á Helju eða hvar
hann hefði misst átta og snúið
við. Hitt var ljóst að hann hafði
einhversstaðar týnt poka sínum,
en hvenær, því gat hann ekki
gert grein fyrir.
Eftir 4-5 daga var komið gott
veður. Þá lagði Skagfirðingur-
inn aftur af stað til síns heima og
hafði með sér góðan fylgdar-
mann. Það var Halli á Þorsteins
stöðum, þ.e. Hallgrímur Einars-
son síðar bóndi í Klaufrakoti og
síðast á Urðum, faðir Einars og
þeirra systkina.
Hallgrímur hugsaði sér að
hann skyldi reyna að finna
pokann, því í honum átti að
vera ýmislegt dót, sem ungi
maðurinn hafði keypt á Akur-
eyri til jólanna. En þótt vel væri
horft í kringum sig bólaði hvergi
á pokanum, hvorki í Hnjótun-
um né á heiðinni né á Heljardal
og var nú vonin úti að hann
fyndist í það skiptið.
En svo gerðist undrið. Þeir
félagar fylgdu símalínunni alla
leiðina eins og oftast var gert á
vetrum eftir að síminn var
lagður á þessum slóðum 1906-7.
Þegar þeir nú koma að tættum
Bjarnarstaðasels rétt utan við
Heljará, ganga þeir fram á
týnda pokann bundinn við
símastaurinn, sem þar stóð.
Og nú er sagan nánast öll. Því
má þót bæta við, að heima í
Koti hafði maðurinn sagt að
hann hefði orðið þreyttur og
lagst til hvíldar einhverstaðar á
leiðinni. Hann hefði sofnað og
vaknað aftur kaldur og skjálf-
andi. Þá minntist hann kamfóru
Jón Halldórsson, sem lengi bjó í
Klaufnabrekknakoti, og oftast
við þann bæ kenndur, bjó í
Bjarnastaðaseli í Kolbeinsdal
1876-82. Jón hafði þá fyrir
nokkru slitið samvistum við
konu sína og bjó nú með Helgu
Guðmundsdóttur, og áttu þau
saman 2 börn, Gunnlaug og
Ingibjörgu, og munu þau hafa
verið 6 og 7 ára, er saga þessi
gerist.
Jón hafði mikið stundað
lækningar og þótti heppinn íþví
starfi. Það skal tekið fram, að
hann brúkaði aldrei „hómó-
patameðul", eins og sumstaðar
er um hann sagt.
Það mun hafa verið síðasta ár
hans í Seli að hann tók til
lækninga dótturdóttur sína úr
Svarfaðardal, er Jóhanna hét.
Þjáðist hún af krampa eða
flogaveiki, eins og það var
kallað. Hún var á líku reki og
börn Jóns og Helgu, og var hún
oft að leikjum með þeim.
Svo var það eitt sinn, að
glass, sem systir hans innfrá
hafði gefið honum, náði í það og
dreif ofan í sig vænum slurk.
Við það hresstist hann og braust
á fætur og hélt af stað út í
hríðina.
En eitthvað hefur blessaður
maðurinn verið orðinn ruglaður
í kollinum, fyrst hann tók ekki
eftir því, að hann var að fara upp
börnin voru stödd á hól neðan
við túnið, að Jóhanna veltir við
steini og finnur undir honum
hnapp, sem hún tekur. Fara
börnin með hann heim til Jóns.
Hreinsaði hann hnappinn og
sér, að hann er úr silfri og
skreyttur rósaflúri eins og títt
var með slíka hluti fyrr á öldum.
Tekur Jón hnappinn og læsir
hann niður í skatthol sitt.
Ekki munu hafa verið nema 2
rúm í baðstofunni í Seli og svaf
Jón í öðru með Gunnlaug, en
Helga í hinu með Ingibjörgu og
Jóhönnu.
En þetta kvöld segir Jón við
Helgu: „Það er best að hún
Jóhanna litla sofi hjá mér í nótt.
Gunnlaugur getur sofið hjá
þér“. Og háttar fólkið þannig.
Mun Helga og börnin hafa
sofnað fljótt, en Jón hallaði sér
aðeins aftur á bak og reykti pípu
sína, sem hann var vanur að
gera. Fannst honum þá sem
hann félli í einhvern dvala og gat
ekki gert sér grein fyrir því,
snarbrattan Heljardalshálsinn,
dalinn og síðar heiðina.
Hitt verður þá líka að viður-
kenna, að ekki hefur honum
verið fisjað saman, piltinum
þeim, að honum skyldi endast
þrek og seigla til að komast
þessa leið klakklaust og allar
götur ofan í Kot, þar sem
björgunin beið hans.
hvort hann væri í vöku eða
svefni. Sér hann, að inn í
baðstofuna kemur maður all-
stórvaxinn. Er hann í peysu
silfurhnepptri, og eru hnapp-
arnir eins og hnappur sá, er
Jóhanna fann, og vantar einn
hnappinn.
Þykist Jón sjá, að maðurinn
hafi illt í hugá, enda með hníf í
hendi og leitar á, að ná til
Jóhönnu, sem svaf í rúminu
fyrir ofan hann.
Spretíur Jón upp og rekur
manninn á undan sér fram úr
baðstofunni, fram göngin og út
úr bænum. Falla þá þessir
dvalafjötrar af Jóni og stendur
hann þá frammi á bæjardyrum á
nærklæðum einum saman. Fer
hann þá inn og sofnar skjótt,
enda ekki ónáðaður annað sinn.
En það er af Jóhönnu að
segja, að hún fékk aldrei flog
eftir þetta. Fluttist hún síðar
austur í Þingeyjarsýslu, giftist
þar og eru út af henni komnir
merkir athafnamenn.
(Sögn Ingibjargar í Koti, dóttur
Jóns. Skráð af Jónasi Þorleifs-
syni.)
Hnappurinn í Bjarnastaðaseli