Dagblaðið Vísir - DV - 10.02.2017, Blaðsíða 21

Helgarblað 10.–13. febrúar 2017 Umræða 21
miklir brestir komnir í heimsveldið;
margir Tékkar og Slóvakar þoldu
illa Austurríkismenn eða Ungverja,
samanber kostulegan kafla í Góða
dátanum þegar aðalpersónan hittir
gamlan vin sinn í hernum, Vodidska,
sem á sér þann helstan metnað að
tuskast við Ungverja. Og höfundur-
inn Hasek varð snemma andsnúinn
keisaradæminu og tók þátt í uppþot-
um og mótmælum og skemmdar-
verkum; gerðist anarkisti og illa
þokkaður af yfirvöldum sem upp-
reisnarmaður.
Jaroslav Hasek varð þó ástfanginn
af stúlku sem hann svo kvæntist, hún
var af fínum borgaralegum ættum í
Prag, og áttu ættingjar hennar erfitt
með að sætta sig við þennan vand-
ræðagepil, og svo fór að þeim hjón-
um var á endanum eiginlega stíað í
sundur, og átti sú staðreynd eftir að
auka enn á rótleysi hans og æ meiri
óreglu.
Sjálfboðaliðarnir
Marek og Hasek
Þeir sem kunna vel bókina um
Góða dátann muna vel eftir sjálf-
boðaliðanum Marek, sem varð mik-
ill vinur og sálufélagi Svejk; það var
sá sem neitaði að hreinsa kamra,
og varð um tíma skrásetjari „afreks-
verka“ 91. herdeildar. Það þarf ekki
lengi að kynna sér sögu Haseks til
að sjá að Marek á æði margt skylt
með höfundinum; sjálfboðaliðinn
Hasek hafði einnig um tíma sama
skrásetjarastarf í sömu herdeild, og
margt sem Marek segir í bókinni um
ævin týri sín í lífinu fyrir stríð er tek-
ið beint úr lífshlaupi Haseks, eins
og til dæmis um það þegar hann
var um hríð ritstjóri blaðs um fugla-
og dýralíf og sagði fréttir af allskyns
kvikindum sem enginn hafði heyrt
getið um áður, og voru þegar að var
gáð uppfinning ritsjórans. Sama á
reyndar við um sumar sögur Svejk
sjálfs; hann segir sögu af því þegar
hann starfaði hjá efnafræðingnum
Herra Kókovska í Prag, en það er
beint úr lífsreynslubanka höfundar-
ins. Og greinilega er allmikið af þess-
um tveimur sögupersónum, Svejk
og Marek, sótt til Haseks sjálfs; til
dæmis húmorinn, sagnagleðin og
virðingarleysið fyrir yfirvöldum.
Tilurð sögunnar
Fyrir stríð hóf Hasek að setja saman
litlar sögur um hermann sem heitir
Josef Svejk; nokkrar þeirra þýddi
Þorgeir heitinn Þorgeirsson og þær
birtust í Tímariti Máls og menn-
ingar fyrir tveimur, þremur áratug-
um. Þar eru komin frumdrögin að
persónunni, þótt enn sé langt í land
með að fylla út í myndina. Enda
var það ekki fyrr en með morðinu
á ríkisarfanum Frans Ferdínand og
heimsófriðinum mikla sem fylgdi í
kjölfarið að söguefnið fer á flug. Ha-
sek sjálfur fór í stríðið í hinni frægu
91. herdeild og ævintýrum hennar á
fyrsta hluta stríðsins er fylgt í megin-
dráttum, og nöfn sumra liðsmanna
úr bókinni voru raunveruleg, eins og
til að mynda á við um Lúkas höfuðs-
mann og Vanek herdeildarbókara.
Vera Haseks í Habsborgarahern-
um varð þó ekki löng því hann varð
stríðsfangi Rússa í september 1915.
Rússlandsdagar
Það var ekki sældarlíf að vera stríðs-
fangi rússneska keisaradæmisins,
og Hasek átti herfilega vist í fanga-
búðum, veiktist meðal annars af
taugaveiki og trúlega malaríu og
fleiri sjúkdómum og komst aldrei til
fullrar heilsu á ný. Hann losnaði þó
úr búðunum og gekk til liðs til her-
deild Tékka og Slóvaka í Rússlandi
sem barðist gegn Austurríkis keisara
og Þjóðverjum. Hann fór þó ekki
á vígstöðvarnar en dvaldist í Rúss-
landi, og þótt hann væri krítískur á
bolsévika á upplausnarárinu 1917
gekk hann samt til liðs við þá eftir
Októberbyltinguna, og komst smám
saman til metorða, meðal annars
í bæjarmálum einhvers staðar í
suðurhluta Rússlands. Hann kom
þó aftur til Tékkóslóvakíu í árslok
1920, með rússneska eiginkonu.
Í heimalandinu var honum mætt
af tortryggni af hálfu yfirvalda, en
hann hóf að rita bókina sína miklu
um ævintýri Góða dátans í heims-
styrjöldinni, til að framfleyta þeim
hjónum. Henni var ætlað að verða
fjögur bindi. Óregla og heilsuleysi
háði honum; meðal vina hans úr
hópi bókmenntafólks í Prag kvis-
aðist fljótt að hann væri með eitt-
hvað mikið og merkilegt í smíð-
um, hann hefur sjálfsagt lesið upp
úr handritinu fyrir vini sína, og nú
breiddust út áhyggjur um að hann
myndi ekki geta klárað verkið, með-
fram þeirri iðju sem hann stundaði
af kappi, semsé þeirri að hanga á
knæpunum í höfuðborginni. Svo að
úr varð að hann fór til rólegri smá-
bæjar, Lipnice sem er í um 160 kíló-
metra fjarlægð frá Prag, og vann þar
af kappi. En í Lipnice var að sjálf-
sögðu bæjarkrá, og eflaust hefur
þessi lífsreyndi og gamansami sögu-
maður verið aufúsugestur þar. Hann
veiktist og dó 3. jan 1923 og átti þá
að minnsta kosti fjórðung bókar-
innar óskrifaðan. Hann er jarð-
settur í kirkjugarðinum í Lipnice,
og enn minnast bæjarbúar hans, og
það sagði einn vinur minn sem var
þar á ferð og vitjaði Haseks að enn
tíðkaðist að leggja bjórflöskur á
leiði skáldsins.
En við þurfum bókina alla!
En nú kemur tillagan um nýja ís-
lenska útgáfu snilldarverksins:
Hin íslenska þýðing Karls Ísfeld,
sem mun hafa komið fyrst út árið
1942, hefur tvo meginskavanka.
Hún er í fyrsta lagi ekki gerð úr
frummálinu, tékknesku, heldur
trúlega eftir danskri, eða kannski
enskri, þýðingu. Íslenski textinn er
að sönnu kjarnmikill og víða frá-
bær, en svona þýðingar úr milli-
málum eru nær undantekningar-
laust með ýmsum villum, öðruvísi
getur það varla verið.
Hitt athugunarefnið, sem er
stærra og alvarlegra, er að ís-
lenska útleggingin er töluvert stytt
versjón af frumtextanum. Og þar
er ekki við okkar þýðanda að sak-
ast; hann hefur eflaust stuðst við
þýðingu sem var jafnmikið stytt.
Það var leiður vani þýðenda og út-
gefenda á þessum árum að hantera
texta dálítið eftir eigin smekk, stytta
ef þeim sýndist svo, og þannig voru
gefin út ótal snilldarverk í þýðing-
um. Um Góða dátann átti þetta ekki
síst við; hún var til dæmis ekki gefin
út óstytt á ensku fyrr en 1973, fimm-
tíu árum eftir lát höfundarins. En
vel að merkja þá er hún enn ekki til
óstytt á íslensku.
Ein af ástæðum þess að menn
voru mjög duglegir að skera niður
texta Haseks er sú að víða mun hann
verða ruglingslegur, dálítið sam-
hengislaust er látið vaða á súðum út
og suður; sumir telja að þeir passus-
ar hafi orðið til þegar Hasek ákvað að
halda áfram að skrifa eftir að hann
kom heim af kránni á kvöldin. En
þá er þess að geta að það er ekkert
að því þó að snillingar röfli stundum
út í bláinn – við viljum samt heyra.
Og unnendur þessarar frábæru bók-
ar eiga hreinlega heimtingu á að fá í
hendur allan textann og engar refjar,
í herrans nafni og fjörtíu!
Vegna þess hve þýðing Karls er
kjarnmikil og skemmtileg, með öll-
um sínum kveðskap og frábærum til-
svörum, þá væri út í bláinn að varpa
henni fyrir róða. Það sem ætti að
gera væri að fá mann með gott vald á
íslensku og sem jafnframt kann tékk-
nesku (þeir eru til!) í það verkefni að
yfirfara gömlu þýðinguna, leiðrétta
úr henni villur og misskilning, og
þýða svo hitt sem á vantar. Það yrði
frábær fengur fyrir íslenska unnend-
ur sagnalistar, og myndi halda nafni
útgefandans lengi á lofti. n
„Hann er jarðsettur
í kirkjugarðinum
í Lipnice, og enn minn-
ast bæjarbúar hans,
og það sagði einn vinur
minn sem var þar á ferð
og vitjaði Haseks að enn
tíðkaðist að leggja bjór-
flöskur á leiði skáldsins.
Jaroslav Hasek
Ævintýramaður og gallagripur.
Laugavegur 24
Sími 555 7333
publichouse@publichouse.is
publichouse.is
BENTO BOX
11.30–14.00 virka daga / LUNCH
11.30–15.00 um helgar / BRUNCH
1.990 kr.