Freyr - 01.11.2006, Page 14

JARÐRÆKT
Selen í jarðvegi
Framleiðsla á heilnæmu fóðri
Selen er nauðsynlegt næringarefni
fyrir menn og dýr en ekki hefur
verið sýnt fram á mikilvægi þess
fyrir plöntur. í Kína er þekkt sam-
band á milli lágs seleninnihalds í
jarðvegi og sjúkdóma í mönnum
og tengist það yfirleitt einhæfu
mataræði þar sem fæðan er sprottin
úr jarðvegi með lágt seleninnihald.
Selenskortur er ekki líklegur í fólki á
íslandi þar sem mataræði er yfirleitt
það fjölbreytt. En það er önnur saga
varðandi húsdýrin. Fóður þeirra
getur verið einhæft og hugsanlega
ræktað við takmarkaðan aðgang
að seleni. Árið 1984 stóðu Finnar
frammi fyrir því að lágt seleninni-
hald í landbúnaðarafurðum, og þá
sérstaklega korni, var farið að ógna
heilsu þjóðarinnar. Þá var seleni
bætt í áburð sem natríumselenat
(Na2Se042 ) og neysia meðal Finna
jókst hratt eða úr 30 pg/dag árið
1984 í 120 pg/dag árið 1989 á hvert
mannsbarn (Vuori o.fl., 1994).
SELEN í FÓÐRI
Lágmarksseleninnihald í fóðri er talið vera
um 0,10 mg/kg og eitrunar getur gætt ef
innihaldið fer yfir 3-4 mg/kg. Skortur á sel-
eni er þó mun algengari en eitrun og er hvít-
vöðvaveiki eða stíuskjögur algengasta form
selenskorts í skepnum. Það eru þó jafnframt
sterk tengsl á milli selens og E-vítamíns og
getur skortur á öðru hvoru leitt til sömu ein-
kenna (Neal, 1997).
Það hefur verið staðfest að selenskortur
er algengur í ám nálægt burði og hefur
seleninnihald í heyi verið mælt á bilinu
0,022-0,344, 0,015-0,025 og 0-0,130 mg/
kg eftir því um hvaða athuganir er að ræða
(Guðmundur H. Gunnarsson, 1976; Þorkell
Jóhannesson o.fl., 2004; Grétar Harðarson
o.fl., 2006).
EFNAFRÆÐIN
Selen er nokkuð flókið efni. Það hefur ýmsa
efnaeiginleika sameiginlega með brenni-
steini enda eru efnin bæði í flokki 6 í lotu-
kerfinu. Það merkir að efnin geta tekið sæti
hvort annars í ýmsum sameindum. Getur
því hár styrkur annars þeirra í jarðvegi hindr-
að upptöku hins.
Selen getur verið á fjórum oxunarstigum,
sem seleníð (Se2_), frum-selen (Se°), selenít
(Se032-) and selenat (Se042-). ( íslenskum
jarðvegi er líklega helst að finna selenít en
í mýrajarðvegi gæti seleníð verið til staðar.
Plöntur geta tekið upp selenít og selenat
og því eru það þau form selens sem skipta
mestu varðandi fóðurgæðin.
TÚNJÖFNUÐUR
Lítið er vitað um selenbúskap jarðvegs á
íslandi. Guðmundur H. Gunnarsson (1976)
mældi selen I jarðvegi á Norðurlandi og var
það að meðaltali um 1,07 mg/kg jarðvegs
sem er nokkuð hátt enda inniheldur eld-
fjallajarðvegur yfirleitt nokkuð mikið magn
af seleni. Til að skoða næringarbúskap túna
þarf að gera sér grein fyrir í hve miklu magni
selen berst túninu og hve mikið er fjarlægt.
Til að reikna þennan jöfnuð er hér gerður
jöfnuður fyrir tún staðsett á Austurlandi.
Úrkoma
Meðalúrkoma í Finnlandi inniheldur um 115
ng Se/I og er styrkurinn heldur lægri í strand-
ríkjum (Alfthan ofl. 2005). Hér er miðað við
100 ng Se/I með meðalúrkomu upp á 500
mm. Það gerir að um 0,5 g/ha af seleni.
Áburður
Fosfóráburður getur innihaldið agnarlítið
magn af seleni (Alloway, 1997) og I túnjöfn-
uði er það um 0,01 g/ha. Búfjáráburður er
þó mikilvægari hvað þetta varðar en hann
hefur mælst með um 2,4 mg/kg, það er
þó rétt að árétta að engar mælingar eru til
um þetta á íslandi. Einnig er styrkur efna I
búfjáráburði háður styrknum í fóðri og því
má gera ráð fyrir að seleninnihald í búfjár-
áburði á Islandi sé nokkru lægra. Aftur á
móti þegar gripum eru gefnar selenríkar fóð-
urblöndur eða steinefni hækkar styrkurinn.
Hér kemur þó að einu stærsta vandamálinu
varðandi selen, að heildarmagn efnisins er
eitt en styrkur þeirra efnasambanda sem
skepnur og plöntur geta nýtt sér er annað.
Steinefnablöndur innihalda oft selen í formi
sem skepnur eiga ekki auðvelt með að taka
upp, t.d. frum-selen (Se°), þannig að þótt
styrkurinn verði mikill í búfjáráburðinum
þýðir það samt ekki að mikið verði aðgengi-
legt plöntum.
í þessum jöfnuði er sökum lágs innihald
selens í heyi gert ráð fyrir Se innihaldi 50%
af mældum meðaltölum eða um 1,2 mg/kg
sem gerir um 3,5 g/ha miðað við um 2,9
tonn/ha af mykju.
Uppskera
Uppskera fjarlægir um 0,1 g/ha af seleni ef
miðað er við styrkinn 0,019 mg/kg í heyi
sem Grétar Harðarson ofl. (2006) mældu á
Austurlandi.
Uppgufun
Nokkuð af seleni getur gufað upp. ( Bret-
landi hefur uppgufun Se verið mæld um
1,5 g/ha á ári (Haygarth ofl., 1994). Örveru-
virkni er líklega nokkuð minni á (slandi
sökum lægra hitastigs svo hér er miðað við
um 1,0 g/ha.
Útskolun
Eitthvað af seleni skolast út, hér skortir allar
mælingar en vitað er að selen í grunnvatni
hefur mælst 0,228 pg/l (Hafnarfjörður, 2005)
og miðað við 500 mm úrkomu má gera ráð
fyrir að hámarksútskolun sé ekki yfir 1,1
g/ha.
Afrennsli er það vatn sem ekki fer niður
í jarðveginn og rennur til sjávar og er mest
yfir vetrarmánuðina (Björn Þorsteinsson ofl.,
2004). Afrennsli Se gæti verið um 0,3 g/ha.
NIÐURSTAÐA
Á mynd 1 má sjá hvernig þessir liðir skipt-
ast. Miðað við framangreindar forsendur þá
berst 1,67 g/ha meira af seleni til túnsins á
ári en er fjarlægt. Búfjáráburðurinn er mikil-
vægasti liðurinn. Ef einungis væri borinn á
tilbúinn áburður væri jöfnuðurinn neikvæð-
ur um 1,65 g/ha.
ÁHRIFÁBURÐAREFNA Á SELENBÚSKAP
Fosfóráburður eykur selenupptöku plantna
og má skýra það með tvennum hætti.
Annars vegar geta fosfór og selen keppt
um bindisæti í jarðveginum þannig að
mikill fosfóráburður getur í raun losað selen
og gert það aðgengilegra plöntum. Hins
vegar eykur fosfóráburður rótarvöxt sem
14
FREYR 11 2006