Freyr - 01.11.2006, Qupperneq 18

FISKIRÆKT
Mótvægisaðgerðir til
verndar lífríkis í ám
og vötnum vegna
vegagerðar
IEftir Bjarna Jónsson,
Norðurlandsdeild
Veiðimálastofnunar.
Vegagerð í og við ár, læki og vötn fylgir oft talsvert rask á vatnalífi og
búsvæðum vatnadýra. Stundum er um að ræða rask sem komast má hjá
með meiri varkárni eða framkvæmdir sem má að nokkru bæta fyrir með
viðeigandi mótvægisaðgerðum. Mótvægisaðgerðir miða ekki síst að því að
búa til eða endurheimta töpuð búsvæði og/eða veiðistaði, en markmiðið
með slíkum aðgerðum er ætíð að skilja framkvæmdasvæðið eftir sem næst
því sem það var áður en til rasksins var stofnað. Enn skortir talsvert á að
virkt eftirlit sé með framkvæmdum við íslensk vatnsföll. Því er mikilvægt
að allir þeir sem tengjast á einn eða annan hátt svæðum sem til stendur
að raska í tengslum við vegagerð, ekki síst landeigendur og veiðifélög,
séu meðvitaðir um mögulegan skaða sem framkvæmdir geta valdið og
veiti framkvæmdaaðilum nauðsynlegt aðhald í þeim tilvikum sem slíkt er
nauðsynlegt. Æ algengara er að gripið sé til mótvægisaðgerða til að koma
til móts við tjón sem framkvæmdir valda. Margra kosta völ er við slíkar
umbætur og er hér fjallað um nokkrar þær leiðir sem til greina koma.
BÚSVÆÐAGERÐ FYRIR SEIÐI
Ein leið til að styrkja náttúrulega framleiðslu
veiðiáa er að útbúa ný búsvæði fyrir seiði til
viðbótar þeim sem fyrir eru eða í stað ann-
arra sem tapast. Eftir því sem seiði eru eldri
og stærri þurfa þau betra skjól. Á stórum
svæðum eru mjög takmörkuð skilyrði fyrir
eldri seiði þrátt fyrir að mikið komist upp
af ungum seiðum. I seiðarannsóknum má
sjá vísbendingu um þetta þar sem mikið
veiðist gjarnan af nýklöktum seiðum eins og
bleikju- og laxaseiðum, sem eru svo horfin
að mestu árin á eftir. Sum seiðin leita á staði
sem bjóða þeim betri búsvæði en líklegt er
að stór hluti þeirra farist. Heppileg aðferð til
búsvæðagerðar er að útbúa grjótgarða eða
grjóthleðslur í ánum sem fóstrað geta seiði.
Það er einnig ákjósanlegt að sameina að
einhverju leyti búsvæðagerð og varnir gegn
landbroti og ágangi áa á vegstæði. Þegar
útbúnir eru grjótgarðar þarf að gæta að því
að gera þá þannig úr garði að áin nái ekki að
brjóta sér leið fram hjá þeim með landi eða
þeir breyti um of straumstefnu með óvissum
afleiðingum. Önnur leið í búsvæðagerð er að
útbúa svokallaða grjótodda. Grjótoddarnir
eru stakar hleðslur þriggja eða fleiri steina
sem mjókka á móti straumi og kljúfa hann
á völdum stöðum f ánum. Einnig getur verið
hentugt að blanda saman grjótgörðum og
grjótoddum á sama svæði.
Helsta vandamálið sem fylgir gerð grjót-
garða eða grjótodda er að þeir skolist til,
grafist niður eða fyllist af framburði þannig
að ekki verði nægjanlegt rennsli í gegnum
þá með þeim afleiðingum að lífrfki í þeim nái
ekki að dafna. Á það bæði við um fiskseiði
og þær lífverur sem þau lifa á. Nýju búsvæðin
þurfa því að vera úr nægjanlega stóru grjóti
til þess að skolast ekki burt en samt ekki of
stóru því rennsli um það verður ekki eins
gott. Mjög stórir steinar einir og sér henta
betur til veiðistaðagerðar. Best er að gera
grjótgarða úr hnullungsgrjóti og smærra
grjóti í bland. Varast ber eins og hægt er að
möl eða sandur berist með f garðana. Ffnna
efni veldur því að vatn streymir ekki eins vel í
gegnum þá og garðarnir breytast í malargildr-
ur fremur en búsvæði fiskseiða. Mikil reynsla
hefur orðið til í búsvæðagerð á undanförn-
um árum og munar þar mestu um þróunar-
starf í Húseyjarkvísl í Skagafirði, en þá reynslu
má yfirfæra víðar. Búsvæðagerð fyrir seiði er
mikilvægur hluti mótvægisaðgerða í ám sem
verða t.d fyrir áhrifum vegagerðar.
Þegar ár renna í mörgum kvíslum, eins og Norðurá í Skagafirði sem
hér er á mynd, þarf að gæta þess í öllum mótvægisaðgerðum vegna
vegagerðar að áin geti áfram kvíslast auðveldlega um áreyrarnar.
Slíkar aðgerðir eru einmitt mikilvægur liður í mótvægisaðgerðum
vegna vegaframkvæmda sem nú standa yfir við Norðurá.
Ljósmyndir: Bjarni Jónsson.
Hamarsá Vatnsnesi. Alvarleg mistök voru gerð við frágang eftir
brúargerð. Mokað var upp úr farvegi árinnar og farvegur árinnar
þrengdur með efnisflutningum. í stað þess að þarna séu nú gjöful
búsvæði laxaseiða hefur áin grafið sig í einn stríðan stokk og
áhrifasvæðið heldur áfram að stækka með því að möl
og smágrýti ofan staðarins grefst í burtu.
18
FREYR 11 2006