Feykir - 23.11.2016, Qupperneq 32

2 01 63 2
Síðast liðið sumar hafa
byggðasöguritarar verið að
sýsla í Fellshreppi hinum
gamla og Haganeshreppi. Í
samstarfi við Guðnýju Zoëga
hjá Fornleifadeild Byggðasafns
Skagfirðinga hafa allmargir
staðir verið skoðaðir í þessum
hreppum. Einkum er það
athugun á selstöðum bújarða,
leit að fornum bæjarstæðum,
jafnvel kirkjugörðum, og
aldursgreining þeirra. Sitthvað
athyglisvert hefur komið í ljós
og sumt öldungis óvænt. Á
nokkrum stöðum hafa fundist
skálar frá landnámsöld.
Fornleifadeildin hefur yfir að
ráða sýnatökubor sem getur
náð jarðvegssýnum niður
á 130 sm dýpi. Í þeim má
greina öskulög frá eldgosum
og nýtast þær upplýsingar
til aldursgreiningar.
Jarðvegssýnin gefa einnig
til kynna hvort torfveggir
eru í jörðu, gólflag í tóftum,
móaska eða viðarkoladreifar,
sem allt eru merki um búsetu
mannfólks um lengri eða
skemmri tíma.
Bæjarnafnið Grindill
Í Vestur-Fljótum, inn af Haganes-
jörðunum, er landnámsjörðin
Grindill, upp frá vesturströnd
Miklavatns. Einhvern tímann
á miðöldum Íslandsbyggðar
skiptist jörðin í tvö býli. Þá var
farið að kalla ytri partinn Minni-
Grindil en heimajörðina Stóra-
Grindil. Ekki finnast heimildir
hvenær Minni-Grindill byggðist
sem sjálfstæð jörð út úr Grindli.
Líklega hefur það ekki verið fyrr
en á 16. eða 17. öld.
Mjög hefur vafist að skýra
bæjarnafnið Grindill. Í elstu
heimildum er skrifað Grindill,
bæði í Landnámu og Guðmundar
sögu dýra sem talin er rituð á
fyrri hluta 14. aldar. Í heimildum
fornbréfasafns frá 15. og 16. öld
er jafnan stafsett Grillir og var sú
orðmynd almennt notuð langt
fram á 20. öld. Síðari áratugi
hafa menn tekið aftur upp eldri
orðmyndina.
Breytingin í Grilli telst vera
auðskýranleg. Þágufallið af
Grindill er auðvitað Grindli sem
í framburði breyttist auðveldlega
í Grilli. Þessa hljóðbreytingu kalla
málfræðingar framvirka tillíkingu.
Tíðast nota menn bæjarnöfn í
þágufalli og smám saman smeygir
breytingin sér inn í nefnifallið sem
verður þá Grillir.
En hvað þýðir þetta nafn?
Sumir telja orðið myndað af
grind eins og rimill af rim og
Landnámsskáli Helga nafars á Stóra-Grindli?
Hjalti Pálsson segir frá merkum fornminjum í Fljótum
gimbill af gimbur. Grendel finnst
í fornensku og svo nefnist óvættur
í Bjólfskviðu. Í forníslensku
skáldamáli þýðir grindill vindur
eða stormur. Aðrir hafa talið að
Grindill/Grillir þýði einskonar
sjónarhól, þaðan sem víða sést.
Vissulega er víðsýnt frá Grindli
en skýringin er ansi langsótt, og
raunar fráleit þegar tekið er tillit
til þess að Grillir er augljóslega
seinni tíma afbökun úr Grindill.
Nærtækt er að hugsa sér að land-
námsmaðurinn Nafar-Helgi hafi
flutt nafnið heiman frá sér. Íslend-
ingar sem síðar fluttust til Kanada
og Bandaríkjanna gerðu þetta
mjög oft, nefndu bújarðir sínar
eftir bæjum úr heimasveit sinni.
Í Landnámabók segir: „Þórður
knappur hét maður sygnskur,
son Bjarnar að Haugi, annar hét
Nafar-Helgi; þeir fóru samskipa
til Íslands og komu við Haganes.
Þórður nam land upp frá Stíflu til
Tunguár og bjó á Knappsstöðum.“
Síðan kemur nokkur ættrakning
og svo heldur áfram frásögn
Landnámu: „Nafar-Helgi nam
land fyrir austan upp frá Haganesi
til Flókadalsár fyrir neðan Barð og
upp til Tunguár og bjó á Grindli;
hann átti Gró ena (snar)skyggnu.“
Við skoðun þessa texta kemur
nokkuð athyglisvert í ljós. Þórður
og Helgi komu saman á skipi. Má
því ætla að þeir hafi verið vinir og
líkast til nágrannar, báðir sygnskir
menn, þ.e. úr Sognfirði. Bærinn
Haugur er innan til í Sognfirði
á norðurströnd fjarðarins, ofan
við þorpið Leikanger, skammt
austan við Grindsdalen. Um
dalbotninn rennur áin Grindselv
og við dalsmynnið, niður undir
ströndinni, er bærinn Grinde.
Er nokkuð líklegra en Helgi
nafar hafi beinlínis farið með
bæjarnafnið með sér að heiman
og nefnt bústað sinn í nýja landinu
eftir þeim stað þar sem hann ólst
upp?
Bær landnámsmannsins
Í júnímánuði 2016 var gerð
fornleifakönnum í húsatóftum á
landnámsjörðinni Stóra-Grindli.
Niðri við Miklavatn fannst
stór landnámsskáli uppi á lágu
barði um 40 metrum ofan við
vatnsbakkann. Skálinn er rúmlega
20 m á lengd og 4-5 m á breidd
að innanmáli. Í gólfi hans fannst
þykkt gólflag og mikið af viðar-
kolaleifum, skammt frá honum
var mikill sorphaugur. Þessar
mannvistarleifar voru langt neðan
við öskulagið frá 1104 en ofan við
landnámslagið svokallaða sem féll
úr gosi um 870, svo að allt bendir
til skála frá landnámsöld. Um 65 m
sunnar eru minjar um aðra forna
byggingu, um 15 metra langa, sem
gaf sömu niðurstöður og virðist
því frá sama tíma, en ofan í þeirri
byggingu voru yngri tóftir. Báðar
þessar tóftir snúa því sem næst í
norður/suður. Skammt frá fannst
einnig mikið af kolum og rusli
en engir torfveggir umhverfis
þann haug. Um 60 metra upp og
vestur frá skálanum er stór rétt,
mjög forn ásamt fornum garði
sem liggur nokkuð vestan við
landnámstóftirnar, frá suðri til
norðurs út og niður að Miklavatni.
Vatn kemur upp á nokkrum
stöðum í brekkuhallanum nið-
ur að vatninu út og niður frá
skálanum svo að gott neysluvatn
hefur verið nærri.
Þar sem Stóri-Grindill er
talinn landnámsjörð Helga nafars
má með talsverðum líkum halda
því fram að fundist hafi bústaður
hans.
Síðasta bæjarstæði Stóra-
Grindils er um það bil 400 m ofan
við núverandi Siglufjarðarveg,
suður og upp frá Minna-Grindli,
sunnan lækjarins sem rennur
milli bæjanna. Þar lauk búsetu
ári 1931 en bæjarhóllinn er mjög
stór og umfangsmikill og þar
hefur bærinn vafalítið staðið allt
frá þjóðveldisöld. Þar er að finna
fjölmargar tóftir og mannvirkja-
leifar og hóllinn hefur hlaðist upp
af aldalöngum aðburði jarðefna.
Ekki er vitað hvenær bærinn var
færður á þennan stað, en það
kann að hafa verið á 12. eða 13.
öld.
Landnámsmaðurinn hefur
valið sér búsetu við Miklavatnið.
E.t.v. hefur þá verið skipgengt
um ósinn gegnum Hraunamöl
og hefur hann þá getað haft knörr
sinn neðan við bæinn. Ætla má
að þegar leið fram á þjóðveldisöld
hafi bærinn verið fluttur upp frá
vatninu, um 800 metra vegalengd.
Þar hefur verið betra undir bú,
vítt graslendi og mýrar ofan við,
upp til fjallsins. Þetta búsetusvæði
er um 120-150 metrum ofar og
austar en ofangreindur bæjarhóll,
efst í gömlu túni. Á þessu svæði
eru nokkrar fornar húsatóftir.
Ein þeirra er af fornum skála. Þar
fundust miklar mannvistarleifar,
yngri en 1104, og má því ætla að
skálinn sé yngri en sá fyrrnefndi
niður við vatnið.

Kirkja á Sléttu
Í sumar voru einnig gerðar forn-
leifaathuganir á Sléttu sem er
annað eyðibýli skammt innan við
Stóra-Grindil. Slétta var neðsti
bær í Holtshreppi hinum gamla
vestan Fljótaár. Þar stendur nú
gamalt, steinsteypt íbúðarhús, eitt
bygginga á þeirri jörð.
Á móunum norður frá Sléttu
eru minjar um fornbýli sem kallað
hefur verið Minni-Slétta og bendir
allt til að þar hafi bærinn Slétta
staðið áður. Þar er stór bæjarhóll
og fjölmargar gamlar tóftir á
svæðinu. Syðst á þessum hól er
greinilegur hringlaga kirkjugarður
og sjást ummerki kirkjutóftarinn-
ar innan garðsins. Garðveggurinn
var aldursgreindur og reyndist
hann eldri en 1104. Gerður var
könnunarskurður inni í kirkju-
garðinum og fundust þar merki
um tvær grafir en þær voru báðar
tómar. Kemur það heim og saman
við forn kirkjulög sem kváðu á
um að ef færa þyrfti kirkju og
kirkjugarð var skylt að taka upp öll
mannabein úr gamla garðinum og
flytja í þann nýja og skyldu menn
leita beina jafn vel og ef þeir væru
að leita peninga. Grafirnar voru
einnig undir öskulaginu frá 1104.
Á allháum hól, um 200 metra
norðvestur frá fyrrnefndum
bæjarhól og kirkjugarði, fundust
minjar um þrjár sögualdarbygg-
ingar, ein þeirra var 22 m langur
skáli. Má ætla að þar séu fyrstu
mannabústaðir á Sléttu.
Fleiri sögualdarskálar hafa
komið í leitirnar í þessum
tveimur hreppum. Má þar nefna
Neskot í Flókadal, Ystahól og
Heiði í Sléttuhlíð. Auk þess
hefur fjöldi selja verið skoðaður í
Hrolleifsdal, á Stafárdal, í Flókadal
og á Brunnárdal. Öllu þessu verða
gerð nánari skil í næsta bindi
Byggðasögunnar um Fellshrepp
og Haganeshrepp, sem væntanlegt
er á haustdögum 2017.
Landnámsskálinn á Stóra-Grindli á strönd Miklavatns. 1. Réttin. 2. Landnámsskálinn. 3. Ruslahaugur. 4. Annað
byggingasvæði. MYNDIR: BYGGÐASAGA SKAGAFJARÐAR
Kirkjugarðurinn á Sléttu. Kirkjutóftin er merkt númer eitt.
1
2
3
4
1