Fréttablaðið - 31.05.2018, Blaðsíða 19

Í ritgerð sinni „Prentfrelsi og nafn-leynd“ í Úlfljóti 1969 lýsir Ólafur Jóhannesson, lagaprófessor og
síðar forsætisráðherra, þeirri skoðun
að blaðamenn og heimildarmenn
þeirra njóti nafnleyndar að lögum.
Nöfn heimildarmanna eru vernduð
á þeirri forsendu að tjáningarfrelsi
blaðamanna væri einskis virði án
nafnleyndar eða nafnleyndarskyldu.
Um ritfrelsi blaðamanna segir Ólafur:
„Sé prentfrelsi ... takmarkað er lýð-
ræðið í hættu. Prentfrelsi má því með
réttu kallast einn af hyrningarsteinum
stjórnfrjálsra þjóðfélaga.“
Ólafur Jóhannesson minnir á að í
Svíþjóð njóti prentréttarlöggjöf vernd-
ar í stjórnarskrá. Á Íslandi sé þetta
hins vegar undir almennri löggjöf
komið en fyrst og fremst prentlögum
og meiðyrðalöggjöf. Almenna reglan
hér heima virðist vera sú að höfundi
prentaðs máls (eða ónefndum heim-
ildarmanni) sé óskylt að nafngreina
sig. „Blöð gegna mikilvægu hlutverki
í lýðræðislandi,“ segir Ólafur í grein
sinni. „Þau eiga að vera frjálsir frétta-
miðlar, halda uppi gagnrýni á því,
sem miður fer í þjóðfélaginu, og veita
stjórnvöldum og öðrum forráða-
mönnum aðhald. Góð blöð eiga að
leita sannleikans og segja hann, þegar
við á, hver sem á í hlut.“
Ólafur heldur áfram: „Nafnleyndar-
réttur á ekki aðeins að taka til greina
sem ritaðar eru í blað, heldur og til
þeirra heimildarmanna blaðamanna,
er gefa þeim munnlegar upplýsingar.
Hér á ekki aðeins að vera um rétt að
ræða heldur og skyldu til leyndar.“
(bls. 309 -322).
Frjáls fjölmiðlun hvílir á trúnaðar-
sambandi blaðamanna og heim-
ildarmanna þeirra. Þetta samband
tryggir m.a. tjáningarfrelsið. Þess
vegna kveður nýja stjórnarskráin
sem Alþingi á enn eftir að staðfesta
á um vernd blaðamanna, heimildar-
manna og uppljóstrara í stjórnarskrá.
Orðið „uppljóstrari“ kemur fyrst fyrir
í Klausturpóstinum á ofanverðri 19.
öld og er nú notað um þá sem afhjúpa
óheiðarlega eða ólöglega háttsemi.
Orðið rataði inn í frumvarpið skv.
ábendingu frá sérfræðingi sem benti
á að slæleg vernd uppljóstrara leiddi
iðulega til óheilbrigðrar leyndar um
ýmis mikilvæg þjóðmál. Bandaríski
hæstaréttardómarinn Louis Brandeis
1916-1939 orðaði sömu hugsun vel:
„Birta … er bezta sótthreinsunarlyfið.“
Réttur blaðamanna til að leyna
heimildum sínum og heimildarmönn-
um er annars eðlis en þagnarskylda
lækna og bankastarfsmanna. Þagnar-
skylda læknis og bankastarfsmanns
er skylda til að deila ekki með öðrum
– jafnvel fyrir rétti – upplýsingum sem
þeir hafa komizt að um einstaklinga
í starfi sínu. Hlutverk blaðamanns er
þvert á móti að greina frá því sem hann
veit. Leyndin sem lögin krefjast handa
blaðamanninum og þarfnast verndar
nær ekki til upplýsinganna sem blaða-
maðurinn hefur aflað, heldur aðeins
til uppruna þessara upplýsinga, þ.e. til
heimildarmanns. Þessi greinarmunur
er grundvallaratriði.
Með lögum þarf að útfæra hvenær
réttlætanlegt sé að aflétta nafnleynd
en henni skyldi aldrei aflétt nema í
tengslum við rannsókn alvarlegustu
sakamála. Að öllu jöfnu myndu ríkir
einkahagsmunir ekki geta réttlætt
það að nafnleynd væri aflétt skv.
undanþáguheimild í stjórnarskrá.
Þegar stjórnarskráin hefur hlotið stað-
festingu þarf að endurskoða lög til að
torvelda málsóknir á hendur blaða-
mönnum.
Pentagon-skjölin sem Daniel Ells-
berg hagfræðingur lak til bandarískra
fjölmiðla 1971 afhjúpuðu lygar stjórn-
valda um gang stríðsins í Víetnam
og vöktu almenna hneykslan. For-
setinn og menn hans vissu að stríðið
var tapað en sendu unga menn samt
áfram út í opinn dauðann. Ríkisstjórn-
in höfðaði mál gegn New York Times
og Washington Post og krafðist lög-
banns gegn birtingu skjalanna. Hæsti-
réttur Bandaríkjanna hafði snör hand-
tök og staðfesti lagalegan rétt beggja
blaða til að birta skjölin aðeins tveim
vikum eftir að fyrsti hluti skjalanna
var birtur. Við héldum prentfrelsinu í
gíslingu 15 dögum of lengi, sagði Hugo
Black hæstaréttardómari og bætti við:
„Með prentfrelsisákvæðum stjórn-
arskrárinnar veittu höfundar hennar
frjálsum fjölmiðlum þá vernd sem þeir
verða að njóta til að rækja grundvallar-
hlutverk sitt í lýðræðisskipan okkar.
Fjölmiðlum var ætlað að þjóna fólk-
inu, ekki stjórnvöldum. Vald ríkisins
til að ritskoða fjölmiðla var afnumið
til að tryggja þeim varanlegt frelsi til
að gagnrýna stjórnvöld. Fjölmiðlum
var veitt vernd svo þeir gætu afhjúpað
leyndarmál stjórnvalda og upplýst
fólkið. Aðeins frjálsir og óheftir fjöl-
miðlar eru þess megnugir að afhjúpa
blekkingar stjórnvalda.“ [Mín þýðing,
ÞG.]
Skömmu fyrir þingkosningarnar
2017 fengu bankamenn framgengt
lögbanni gegn Stundinni sem hafði
birt upplýsingar úr leknum gögnum
um meint innherjaviðskipti for-
manns Sjálfstæðisflokksins í hruninu.
Héraðsdómur Reykjavíkur synjaði
2. febrúar sl. öllum kröfum Glitnis
HoldCo í málinu og hafði þá haldið
prentfrelsinu í gíslingu frá því um
miðjan október. Og nú hefur Hæsti-
réttur tekið sér marga mánuði enn
til að fjalla um málið. Afstaða sumra
hæstaréttardómara til prentfrelsis
ætti þó varla að koma neinum á óvart
enda hefur einn dómarinn nýlega
höfðað meiðyrðamál gegn fv. dóm-
ara í réttinum. Hvar annars staðar
skyldu hæstaréttardómarar standa í
málaferlum hver við annan? Hvergi á
byggðu bóli – nema á Íslandi. Ég held
ég viti hvað Ólafi Jóhannessyni hefði
fundizt um þessa dómara o.fl.
Hæstiréttur og prentfrelsið
Þorvaldur
Gylfason
Í dag
skattur.is
Álagningar- og innheimtuseðlar
einstaklinga 2018
eru aðgengilegir á þjónustuvef ríkisskattstjóra
rsk.is og skattur.is.
Barnabætur, vaxtabætur og inneign vegna
álagningar verður greidd út 1. júní.
Upplýsingar um greiðslustöðu veita
tollstjóri og sýslumenn.
Álagningarskrár liggja frammi á starfsstöðvum ríkisskatt stjóra
dagana 31. maí til 14. júní 2018, að báðum dögum meðtöldum.
Kærufresti lýkur 31. ágúst 2018.
442 1000
rsk@rsk.is
Þjónustuver opið:
Mán.-fim. 9:00-15:30
Fös. 9:00-14:00
Álagningu skatta á
einstaklinga er lokið
2018
S k o ð u n ∙ F R É T T a B L a ð i ð 19F i M M T u d a g u R 3 1 . M a Í 2 0 1 8
3
1
-0
5
-2
0
1
8
0
4
:4
8
F
B
0
6
4
s
_
P
0
4
6
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
3
5
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
1
9
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
3
0
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
F
F
4
-F
F
A
C
1
F
F
4
-F
E
7
0
1
F
F
4
-F
D
3
4
1
F
F
4
-F
B
F
8
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
4
A

F
B
0
6
4
s
_
3
0
_
5
_
2
0
1
8
C
M
Y
K