Morgunblaðið - 06.06.2018, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 6. JÚNÍ 2018
Gríman 2018
VIÐTAL
Silja Björk Huldudóttir
silja@mbl.is
„Þetta er bókstaflega eins og að fá
koss á sálina,“ segir Guðrún
Ásmundsdóttir, leikkona, leikstjóri
og leikskáld, sem í gærkvöldi hlaut
heiðursverðlaun Sviðslistasambands
Íslands fyrir ævistarf sitt í þágu
sviðslista á Íslandi. Spurð hvort
viðurkenningin komi henni á óvart
svarar Guðrún því játandi. „Því
venjulega eru það nú karlarnir sem fá
svona viðurkenningar.“
Í þakkarræðu sinni rifjaði Guðrún
upp fjáröflunarstarf starfsfólks Leik-
félags Reykjavíkur fyrir nýrri leik-
húsbyggingu sem síðar hlaut nafnið
Borgarleikhúsið. Minntist hún Áróru
Halldórsdóttur leikkonu sem lagði til
að settar væru upp gamlar revíur í
fjáröflunarskyni, en til að koma mál-
um í framkvæmd voru kosnar í nefnd
þær Áróra og Guðrún, auk þriggja
„flottustu leikara og leikstjóra félags-
ins“. Á fyrsta fundi nefndarinnar
sögðu mennirnir þrír sig úr nefndinni
þar sem þeim fannst það ekki „væn-
legt til styrktar nýju leikhúsbygging-
unni að fara að safna saman gömlum
fimmaurabröndurum frá byrjun ald-
arinnar með söngvum og hoppi og
híi“, rifjaði Guðrún upp. Fyrir vikið
tók Guðrún að sér að leikstýra mið-
nætursýningum í Austurbæjarbíói.
„Við mokuðum inn peningum fyrir
nýju leikhúsbyggingunni. Eitt atriði
náði að vera sýnt á öllum sýning-
unum, það var þegar Sigurður Karls-
son og Róra mín dönsuðu bomsa-
deisí,“ sagði Guðrún og tók fram að
sér þætti sárt að Áróra skyldi ekki fá
að lifa það að Leikfélag Reykjavíkur
flutti inn í Borgarleikhúsið. „Þegar
ég hitti þig á himnum ætla ég að
segja þér frá fallegu verðlaununum
sem kynslóðin sem nú blómstrar í
nýju leikhúsbyggingunni veitti mér.
Ég segi henni að þau séu að gera það
svo gott og þau séu ekki búin að
gleyma kynslóðinni sem dansaði
bomsadeisí svo þau fengju nóg pláss
til að veita Reykvíkingum list á
heimsmælikvarða,“ sagði Guðrún í
gær.
Þótti ókvenlegt að leikstýra
„Eins og á grönum má sjá var ég
með fyrstu konunum hérlendis sem
fóru að leikstýra. Mér hefði sennilega
aldrei dottið í hug að fara að leikstýra
ef ekki hefði verið fyrir þessar revíur,
því í fyrsta lagi var ég leikari og í
öðru lagi kona,“ segir Guðrún og rifj-
ar upp að það hafi ekki gengið
snurðulaust að láta taka sig alvarlega
sem leikstjóra þegar hún leikstýrði
fyrsta verkefninu eftir revíu-
frumraunina, en þar var um að ræða
Upp með teppið, Sólmundur! sem
Guðrún skrifaði um sögu Leikfélags
Reykjavíkur og frumsýnt var haustið
1986.
„Ég var vön því sem leikari að leik-
stjórinn sæti frammi í sal og gæfi
skipanir til jafnt leikara og ljósa- og
tæknimanna. Ég hélt að það yrði nú
eins með mig. Kollegar mínir í stétt
leikara tóku mér vel en tæknimenn-
irnir tóku hins vegar ekkert mark á
skipunum mínum. Í örvæntingu leit-
aði ég ráða hjá Helgu Valtýsdóttur
sem hvatti mig til að flörta við tækni-
mennina. Auðvitað fór ég eftir ábend-
ingum minnar bestu vinkonu og það
virkaði,“ segir Guðrún og tekur fram
að sem betur fer séu tímarnir breytt-
ir. „Í dag hafa konur í hópi leikstjóra
fulla virðingu og eiga það líka skilið,
enda eru margir af okkar bestu leik-
stjórum kvenkyns,“ segir Guðrún og
rifjar upp að á sínum tíma hafi sam-
leikari hvatt hana til að fara ekki að
leikstýra þar sem það væri svo
ókvenlegt.
Guðrún heillaðist ung af leiklistinni
og var aðeins átta ára þegar hún
stofnaði sitt eigið leikhús þar sem
hún lék fyrst fyrir föður sinn og síðan
fyrir gesti utan af götu, en æsku-
heimilið var til húsa á Laugavegi 2.
„Þegar ég var 15 ára ætlaði pabbi að
senda mig til Danmerkur í hús-
mæðraskóla, en þá tjáði ég honum að
ég vildi verða leikari. Hann hvatti
mig þá umsvifalaust til að sækja mér
menntun í Leiklistarskóla Lárusar
Pálssonar. Þegar ég bankaði upp á
hjá snillingnum tjáði hann mér að
hann tæki ekki nemendur yngri en
19 ára. „Fínt, ég er 19 ára,“ sagði
stúlkan og laug sig inn í besta leik-
listarskóla sem ég hef sótt, því Lárus
var besti kennarinn sem ég hafði
bæði hér- og erlendis,“ segir Guðrún
sem stundaði nám hjá Lárusi í þrjú
ár, lauk í framhaldinu leikaraprófi
frá Leiklistarskóla Þjóðleikhússins
1956 og frá The Central School of
Speach Training and Dramatic Art í
London 1958. Að námi loknu hóf
Guðrún leikferilinn í Þjóðleikhúsinu,
en réð sig sem leikari við Leikfélag
Reykjavíkur frá 1959. Samhliða
störfum sínum sem leikari leikstýrði
hún einnig hjá m.a. Leikfélagi
Reykjavíkur, Leikfélagi Akureyrar
og RÚV auk þess að sinna skrifum.
Tíminn var tækifærið
„Ég naut þeirra forréttinda að fá
að leika á sviði í 50 ár,“ segir Guðrún
sem fagnaði 50 ára leikafmæli sínu
með einleiknum Ævintýri í Iðnó 2005
sem Sigrún Edda Björnsdóttir, dótt-
ir hennar, leikstýrði og Ragnar
Kjartansson, sonur hennar, hannaði
leikmynd, en um píanóleik sá Ólafur
Björn Ólafsson, barnabarn Lárusar
Pálssonar. „Ég hef gaman af því að
rifja upp að Ragnar spurði mig
hvernig mig langaði helst að koma
inn á leiksviðið. Þar kom hann inn á
punkt sem hrærði hjarta mitt. Ég
sagði honum eins og var að það sem
mig hefði alltaf dreymt um væri að fá
að koma inn á leiksviðið ofan úr loft-
inu sitjandi í rólu. Þetta hafði ég tal-
að um við marga leikstjóra, en það
var enginn sem sá ástæðu til að láta
þetta eftir mér fyrr en þarna,“ segir
Guðrún og tekur fram að hún hafi oft
velt því fyrir sér hvernig á því standi
að ferillinn varð jafn langur og gæfu-
ríkur og raun ber vitni.
„Með aldrinum hef ég komist að
þeirri niðurstöðu að ég kom heim úr
námi frá Englandi á réttum tíma.
Það vantaði unga stúlku sem hafði
menntunina. Ég geri mér engar grill-
ur um að ég hafi átt svona fínan feril
vegna þess að ég hafi verið svona
rosalega flott leikkona. Ég fékk tæki-
færin og tækifærin voru tíminn,“
segir Guðrún og rifjar upp að í skól-
anum úti hafi hún fengið þá umsögn
kennara að hún væri gamanleikari af
guðs náð.
„Mér fannst þetta ekkert kompli-
ment þá, enda þótti ekki fínt að vera
gamanleikari. Ég hélt þessu því
leyndu eftir að heim kom. Þegar ég
fór síðan að vinna sem leikstjóri
gerði ég mér betur grein fyrir því að
góðir gamanleikarar eru líka bestu
dramatísku leikararnir. Þannig að nú
er ég farin að þora að segja frá því
opinberlega sem þeir sögðu við mig á
sínum tíma í skólanum úti,“ segir
Guðrún og tekur fram að sér dytti
ekki til hugar að stíga aftur á svið.
„Villtir hestar gætu ekki dregið
mig inn á leiksvið núna. Þegar maður
tekur að sér hlutverk er maður bund-
inn fyrst á æfingum og síðan svo
lengi sem sýningin er í sýningu. Ég
er orðin 82 ára og komin á þann aldur
að tíminn er orðinn svo dýrmætur.
Það er svo margt sem mig langar að
gera að ég vil ekki binda mig. Það
sem ég brenn mest fyrir núna er
náttúruvernd,“ segir Guðrún og rifj-
ar upp að hún hafi verið ein þeirra
sem mótmæltu daglega í hádeginu
fyrir framan alþingishúsið til að
reyna að koma í veg fyrir byggingu
Kárahnjúkavirkjunar. „Við vorum
ekki með nein læti heldur kurteisleg
mótmæli til að biðja landinu griða og
hópurinn fór sífellt stækkandi. Því
miður fór sem fór. Þá sem nú er valt-
að yfir náttúruna og náttúruverndar-
sinna.“
Þykir vænst um frú Heiberg
Spurð hvaða hlutverk standi upp
úr á löngum ferli hugsar Guðrún sig
vel um og segir síðan: „Auðvitað eru
mörg hlutverk sem mér hefur þótt
gaman að leika. Hlutverkið sem er
næst hjarta mínu og mér minnis-
stæðast er frú Heiberg,“ segir Guð-
rún og vísar þar til Johanne Luise
Heiberg í leikritinu Úr lífi ánamaðk-
anna eftir Per Olov Enquist sem
Leikfélag Reykjavíkur sýndi 1983.
„Það var stórkostlegt að fá að leika
þetta hlutverk. Auðvitað lagðist ég í
grúsk og las meðal annars sjálfs-
ævisögu hennar, sem var ritskoðuð
þegar hún kom út á árunum 1891-92,
en þar sakaði hún kennara Konung-
lega ballettskólans um að misnota
börn,“ segir Guðrún og rifjar upp að
Johanne Luise Heiberg hafi verið
aðalleikkona Konunglega leikhússins
í Kaupmannahöfn á árunum 1826-64,
en meðal þeirra sem skrifuðu fyrir
hana var H.C. Andersen.
„Fyrst þegar ég skoðaði handritið
fór um mig hrollur þegar ég sá að
eintölin hennar voru stundum upp á
fjórar blaðsíður. Ég sá ekki hvernig
þessar einræður ættu að geta haldið
athygli áhorfenda, en ég komst að því
að höfundurinn fer svo djúpt inn í líf
þessarar konu og samhljómurinn
milli hennar og H.C. Andersens er
svo dýrmætur að það er ekki hægt
annað en heillast,“ segir Guðrún og
rifjar upp að hún hafi á æfinga-
tímanum átt leið um Kaupmanna-
höfn þar sem Ghita Nørby lék sama
hlutverk hjá Konunglega leikhúsinu.
„Mig langaði svo að sjá hana, en
það var allt löngu uppselt. Ég bar
mig illa í miðasölunni og álpaði því út
úr mér að ég væri hin íslenska frú
Heiberg. Þá buðust mér umsvifa-
laust miðar auk þess sem ég var leidd
um Hofteatret þar sem ég fékk að
standa á sama sviði og Heiberg lék á
á sínum tíma og sitja í búnings-
herberginu hennar,“ segir Guðrún og
tekur fram að sér hafi ávallt þótt
skemmtilegast að grúska í raunveru-
legu fólki.
Aldrei að bíða við símann
Í því samhengi má rifja upp að fyr-
ir fáeinum misserum var frumflutt
óperan Skáldið og biskupsdóttirin
þar sem Guðrún samdi líbrettóið og
Alexandra Chernyshova tónlistina.
„Ég byrjaði að skoða þennan efnivið í
samstarfi við Ingu Huld Hákonar-
dóttur sagnfræðing fyrir margt
löngu. Við ætluðum að skrifa og setja
upp leikritið, en fengum enga styrki
og gáfumst þá upp, enda höfðum við
ekki efni á að eyða svona miklum
tíma í þetta launalaust. En út frá
þessum heimildum sem Inga Huld
dældi í mig skrifaði ég líbrettó óper-
unnar löngu síðar um Hallgrím Pét-
ursson, prest og sálmaskáld, og vin-
áttu hans og Ragnheiðar Brynjólfs-
dóttur biskupsdóttur.
Áður en hún sór eið sinn, aðeins 21
árs gömul, gaf hann henni fyrsta ein-
takið af Passíusálmunum. Það sést í
heimildum að þegar Hallgrímur
frétti af veikindum Ragnheiðar gekk
hann úr Hvalfirði upp í Skálholt til að
vera hjá henni síðustu 19 dagana sem
hún lifði. Þetta var sönn vinátta,“
segir Guðrún og bætir við: „Að skrifa
er það skemmtilegasta sem ég veit
og heimildir kveikja í mér – þá fyrst
kemst ég á flug,“ segir Guðrún sem
rifjar upp að fyrsta leikrit sitt hafi
hún skrifað fyrir kirkju, en það var
verk um danska prestinn og leik-
skáldið Kaj Munk sem tekinn var af
lífi af hernámsliði nasista 1944 fyrir
sannfæringu sína og trú.
Verkið um Kaj Munk skrifaði hún
fyrir hvatningu frá Sigurbirni Ein-
arssyni biskup, sem langaði til að efla
leiklistarstarf í kirkjum. „Leikritið
byggði ég á sjálfsævisögu hans og
predikunum, sem voru bannaðar í
Danmörku á stríðsárunum, en Sigur-
björn fékk handritin að ræðum hans
frá Argentínu og þýdd á stríðs-
árunum.“ Leikritið var frumsýnt í
kapellu Hallgrímskirkju í upphafi árs
1987 og í framhaldinu sýnt í Dan-
mörku, en fyrir verkið var Guðrún
sæmd Kaj Munk-verðlaununum.
Spurð hvort hún eigi einhver heil-
ræði til handa ungu fólki sem er að
stíga sín fyrstu spor í leiklistinni seg-
ir Guðrún: „Eftir að ég kom heim frá
Englandi var ég í miklu sambandi við
vini mína úr skólanum. Á sama tíma
og mér bauðst hvert hlutverkið á
fætur öðru sátu þau við símann og
biðu eftir að fá hlutverk. Ég hvet fólk
til að sitja aldrei við símann og bíða
eftir að aðrir uppfylli draumana fyrir
það. Mér finnst unga fólkið í dag
ótrúlega duglegt að skapa sér sín
eigin tækifæri,“ segir Guðrún og rifj-
ar upp að sjálf hafi hún ekki notið
neinna styrkja þegar Kaj Munk var
sett upp. „Þegar ég var búin með
handritið sendi ég öllum flottustu
leikurunum í bænum, Arnari Jóns-
syni þar á meðal, sem ég sá alltaf fyr-
ir mér í hlutverki Kajs Munk, hand-
rit og óskaði eftir kröftum þeirra.
Þau hringdu öll í mig og vildu vera
með þrátt fyrir að ég ætti enga pen-
inga. Sýningin varð hins vegar svo
vinsæl að ég gat greitt þeim öllum.“
„Eins og að fá koss á sálina“
 Guðrún Ásmundsdóttir, leikari, leikstjóri og leikskáld, hlýtur heiðursverðlaun Sviðslistasambands
Íslands  Leikið yfir 130 hlutverk á löngum og farsælum ferli  Tíminn orðinn svo dýrmætur
Morgunblaðið/Eggert
Gleðistund Guðrún Ásmundsdóttir tók við heiðursverðlaunum Sviðslistasambands Íslands í Borgarleikhúsinu.
Morgunblaðið/Kristinn Benedikt
Brúðuheimilið Erlingur Gíslason og Guðrún í Brúðu-
heimilinu eftir Henrik Ibsen sem sett var upp í Þjóð-
leikhúsinu 1973 í leikstjórn Bríetar Héðinsdóttur.
Morgunblaðið/Eggert
Afmælissýning Guðrún Ásmundsdóttir fagnaði 50 ára
leikafmæli árið 2005 með einleik sem dóttir hennar leik-
stýrði en yngri sonur hennar hannaði leikmyndina.