Fréttablaðið - 07.02.2019, Qupperneq 16

TILVERAN
Svokallaðir fituklumpar eða fituhlunkar (e. fatbergs) hafa verið að finnast í holræsa- og frá-veitukerfum víða um heim. Fitu-
hlunkar myndast þegar
aðskotahlutir líkt og
blautþurrkur, smokkar,
tannþræðir og fleira
blandast saman við
olíu og fitu sem hefur
verið sturtað niður í
klósett eða hellt ofan
í niðurföll vaska.
Þessi efni blandast
svo saman, harðna og
hlaða utan á sig.
Allra stærstu fitu-
hlunkarnir sem fundist
hafa eru tugir metra á lengd
og hafa fundist meðal annars
í holræsakerfum í London, New
York, Denver, Valencia og Mel-
bourne. Fituhlunkur sem fannst í
Shepherd’s Bush í London árið 2014
var á stærð við Boeing 747 flugvél en
sá stærsti sem fundist hefur hingað
til var árið 2017 í White chapel,
austur af London. Sá var 250 metrar
á lengd, næstum jafn langur og sjálft
Titanic. Fyrirbærið hefur einnig
verið kallað „skrímsli“.
Í fráveitukerfi Veitna hafa mynd-
ast stíflur vegna fituhlunka sem hafa
valdið tjóni. Þeir fituhlunkar hafa
ekki verið af þeirri stærðargráðu
sem við fáum fréttir af frá útlöndum,
en engu að síður nógu stórir til að
valda vandræðum.
„Því miður höfum við verið að sjá
mikla aukningu í notkun blautklúta
á síðustu árum og einnig er algengt
að fitu sé hellt í fráveitukerfið. En
það er ekki bara hjá okkur sem
lagnir stíflast af þessum sökum
því lagnir heimila gera það líka en
enginn vill lenda í því að stífla hjá
sér klósettið. A.m.k. tvær sögur hafa
borist Veitum um heimlagnir í leik-
skólum sem hafa stíflast og komið
hefur í ljós að þær hafa verið stút-
fullar af blautklútum,“ segir Ólöf
Snæhólm Baldursdóttir, upplýs-
ingafulltrúi Veitna.
„Það er alveg hugsanlegt að við
getum lent í svipuðu og önnur lönd
hafa þurft að kljást við.“
Ljóst er að blautklútar valda
Möguleiki er á að hér
myndist fituhlunkar
Mikil aukning hefur verið á notkun blautklúta á síðustu árum og að þeim sé
sturtað í klósettið. Einnig er algengt að fitu sé hellt í fráveitukerfið. Þessu ásamt
fleiri aðskotahlutum má líkja við uppskrift að nokkurs konar skrímsli.
Því miður höfum
við verið að sjá
mikla aukningu í notkun
blautklúta á síðustu árum og
einnig er algengt að fitu sé
hellt í fráveitukerfið.
Ólöf Snæhólm
Baldursdóttir,
upplýsingafulltrúi
Veitna
vandræðum og miklum kostnaði í
fráveitukerfinu og kostnaður Veitna
vegna aðgerða sem ráðast þarf í
vegna blautklúta hefur verið met-
inn á yfir tug milljóna króna á ári.
Þá er ótalinn kostnaður annarra frá-
veitna, en Veitur reka fráveitukerfi
fyrir tæplega 40% landsmanna og
hreinsa skólp frá 60% þeirra.
„Sem dæmi má nefna að í einni
dælustöð Veitna þurfti að meðal-
tali að fara tvisvar í viku að losa
stíflur úr dælum, sem oftast mátti
tengja vöndlum af blautklútum.
Þar sem þetta var ekki ásættan-
legt voru keyptar nýjar dælur
í stöðina en slíkur bún-
aður kostar sitt. Eins þarf
að greiða fyrir urðun
á því rusli sem endar
í síum hreinsistöðva
og er það gjald hærra
fyrir sóttmengaðan
úrgang, eins og þann
sem kemur úr frá-
veitunni, en annað
rusl. Ótalinn er svo
kostnaðurinn fyrir
umhverfið,“ segir Ólöf.
„Mörg sveitarfélög
á landinu eru ekki með
skólphreinsistöðvar og
þá enda blautklútarnir sem
hent er í klósettið út í sjó.
Hið sama á við þegar stöðva
þarf starfsemi í einhverri af dælu-
eða hreinsistöðvum Veitna vegna
bilana eða viðhalds. Blautklútarnir
eru oft úr fínum plasttrefjum og
leysast ekki upp og má því búast
við að þeir séu í sjónum í mörg ár
eða fljóti upp í fjörur.“
Að sögn Ólafar eru stíflur í lagna-
kerfum vegna fitu sem betur fer ekki
algengar, en þó þurfi að losa slíkar
nokkrum sinnum á ári. Stíflur vegna
blautklúta og annarra óæskilegra
efna í dælustöðvum eru algengari.
„Við höfum verið í átaki við að
upplýsa þjóðina en margir hafa
haldið að í lagi sé að henda blaut-
klútum í klósett. Það er ekkert
undar legt þar sem fjöldi framleið-
enda merkir þær sem „flushable“
sem þýðir að þeim má sturta niður.
Sem er ekki tilfellið,“ segir Ólöf.
„Veitur hafa verið að benda sér-
staklega á blautklúta og fitu/olíu,
sem stærsta stífluvaldinn. Það er allt
of mikið magn af bæði fitu og blaut-
þurrkum í kerfinu. Það er samt sem
áður vert að benda á að ekkert rusl á
heima í fráveitukerfinu, bara líkam-
legur úrgangur og klósettpappír.
Við segjum stundum að ekkert eigi
að fara í klósettið nema það hafi
verið borðað áður. Dæmi um hluti
sem stundum enda í klósettinu
en eiga ekki heima þar eru dömu-
bindi, tíðatappar, bómull, smokkar,
eyrna pinnar, tannþráður og hár.“
Maður að störfum við að hreinsa
fituhlunk í holræsakerfi í London.
Veruleg umræða hefur skapast vegna plastnotkunar, umhverfisáhrifa þess og þá núna upp á síðkastið heilsu og líðan einstaklinga. Plastmengun virðist hafa áhrif á nokkuð margvís-legan hátt, plastagnir og þá sér-
staklega efni sem eru notuð við framleiðslu eru að
hluta eitruð og því ástæða til að hafa áhyggjur. Það
eru til möguleikar á að mæla hleðslu slíkra efna í
líkamanum, en þær eru flóknar og almennt ekki á
færi venjulegra rannsóknarstofa.
Helst er verið að nefna þalöt og BPA sem þau efni
sem eru talin skaðleg og geta komist í snertingu við
líkamann í gegnum húð, með innöndun og einnig
inntöku svo leiðirnar eru margar og talið er líklegt
að við verðum fyrir samtímaáreiti í raun. Umræðan
um áhrif þessara efna er enn að hluta til þess eðlis
að erfitt er að staðhæfa nákvæmlega eða magnsetja
áhrif og toxísk mörk. Ljóst er að efnin hafa áhrif
á efnaskiptakerfi, hormónastarfsemi, hafa áhrif á
fóstur og svo framvegis. Nokkrar rannsóknir hafa
verið að sýna fram á tengingu við frjósemi karla,
sáðfrumuframleiðslu og magn testósteróns.
Þessu til viðbótar er talið að áhrif á lifur og
starfsemi hennar, bris og þar með insúlín séu ein-
hver og geti haft neikvæð áhrif á þróun sykursýki.
Hjarta- og æðasjúkdómar eru einnig nefndir sem
og breytingar sem menn hafa séð í heilavef og
tengjast minnisstöðvum hans. Erfitt er eins og kom
fram að tengja saman öll púslin og má segja að
rannsóknir á þessu sviði séu enn aðeins of skammt
á veg komnar til að fullyrða nákvæmlega um
orsakasamhengi og öryggismörk sem er mikilvægt
í umræðu sem þessari. Hagsmunatengsl eru aug-
ljós og plast er allt um kring í okkar daglega lífi og
neyslumynstri.
Það þarf hins vegar ekki að horfa langt til að átta
sig á því að við erum þegar búin að valda tölu-
verðum skaða á umhverfinu í kringum okkur og
þá líklega heilsu okkar í leiðinni þó það sé ekki
eins sjáanlegt. Mikilvægt verður að fylgjast með
framleiðslu og innihaldi í tengslum við plastiðnað
og að reyna eftir fremsta megni að skýra orsaka-
samhengi. Ef þau verða augljós þá er engin önnur
leið en að reyna að finna aðrar nálganir en plast og
plastefni eða íblöndunarefni þeirra. Grænni leiðir
verða lykilatriði hér og að breyta notkun plastefna
almennt en ekki síst fyrir heilsu okkar og líðan.
Mest vitum við eins og fram kom um þau efni
sem notuð eru í iðnaði, míkróplast er svo önnur
umræða þar sem litlar agnir safnast saman og geta
með þeim hætti haft áhrif á líkamann með ýmsum
hætti. Míkróplast er aðskotahlutur í líkamanum og
sem slíkur veldur það bólgusvari og ónæmiskerfið
bregst við því. Þá dregur plast að sér ýmis efni og
getur bundið þau, efni sem geta verið skaðleg eða
eitruð fyrir líkamann líkt og kvikasilfur, díoxín
og önnur efni sem við vitum í dag að eru krabba-
meinsvaldandi. Það er því að mörgu að huga en í
dag er líklega besta leiðin, sem einstaklingar geta
farið til að verja sig, að vera meðvitaður um þetta
og breyta neyslumynstri sínu.
Plastið
og heilsan
Það þarf hins
vegar ekki að
horfa langt
til að átta sig
á því að við
erum þegar
búin að valda
töluverðum
skaða á um-
hverfinu í
kringum
okkur og
þá líklega
heilsu okkar
í leiðinni þó
það sé ekki
eins sjáanlegt.
Teitur Guðmundsson
læknir
7 . F E B R Ú A R 2 0 1 9 F I M M T U D A G U R16 F R É T T I R ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð
0
7
-0
2
-2
0
1
9

0
4
:2
5
F
B
0
6
4
s
_
P
0
6
4
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
4
9
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
0
1
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
1
6
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
2
2
4
2
-6
3
8
0
2
2
4
2
-6
2
4
4
2
2
4
2
-6
1
0
8
2
2
4
2
-5
F
C
C
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
1
A

F
B
0
6
4
s
_
6
_
2
_
2
0
1
9
C
M
Y
K