Morgunblaðið - 15.12.2018, Qupperneq 46

46 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 15. DESEMBER 2018
Ég var á fjórtánda ári þegar amma
Ingibjörg dó, árið 1966. Seinna sama
ár fluttum við að Hólavelli. Í þessu
stóra timburhúsi við Suðurgötuna
bjuggu afi minn, Pétur, og amma
Ingibjörg, föðurforeldrar mínir. Þar
ólst upp stór hópur barna þeirra,
átta talsins, og margir áttu þar
griðastað um lengri eða skemmri
tíma. Í kjallaranum bjó langafi minn,
Guðmundur
Viborg Jón-
atansson
gullsmiður,
til æviloka,
4. janúar
1936.
Það var
ævintýri
líkast fyrir
13 ára ungling að flytja í þetta mikla
hús. Þrátt fyrir að faðir minn og
systkin hans hefðu skipt búi var ým-
islegt forvitnilegt skilið eftir á háa-
loftinu og foreldrum mínum gefið
sjálfdæmi um hvað við það skyldi
gera. Meðal þess var dágóður bunki
af myndum sem Guðmundur Viborg
langafi minn hafði málað. Ég hafði
heyrt um, og séð, ýmsa muni sem
hann hafði skorið út og smíðað úr
gulli og silfri en þetta var alveg nýtt
fyrir mér og stakk nokkuð í stúf við
smíðisgripi hans. Myndirnar höfðu
mikil áhrif á mig og öll þessi ár hefur
þessi langafi minn verið sem
skuggamynd á vegg sem hefur fylgt
mér. Ýmsar athugasemdir fjölskyld-
unnar um hann gerðu ekki betur en
draga upp lauslegar útlínur manns-
ins en voru nokkuð forvitnilegar.
Listasmiður og bóhem en kynlegur
karl var oftast svarið þegar ég
spurði hvernig maður þetta hefði
verið.
En myndirnar hans létu mig ekki í
friði og snemma lét ég ramma inn
nokkrar sem hafa fylgt mér alla tíð
síðan. Árið 2012 sýndi ég Tryggva
og Elínbjörtu í Gallerí Fold mynd-
irnar og eftir það varð ekki aftur
snúið. Sýning á myndum Guð-
mundar var opnuð í Gallerí Fold 14.
október 2012 og í mars 2013 var sýn-
ingin opnuð í Ketilhúsinu á Akureyri
og þaðan fór hún til Ísafjarðar. Mik-
ill áhugi var á myndunum en það
skal viðurkennt að ég gat litlu til
svarað aðspurð um ævi þessa lang-
afa míns. Í janúar 2016 fann ég
kassa sem hafði geymst / gleymst.
Kassinn var fullur af skrifum Guð-
mundar Viborg og þar með var ten-
ingunum kastað – ég yrði að kanna
ævi hans eins og mér væri unnt, ef
ekki fyrir mig sjálfa, þá fyrir afkom-
endur hans því ég reikna með að
skyldmenni Guðmundar hafi fengið
sömu svör og ég ef þau spurðu. Þessi
skrif eru því tilraun til að kynna
merkan mann, mann sem var afar
misskilinn. Þessi vegferð mín um
heimildirnar sýndi mér fram á að
þarna var á ferð maður sem stóð fast
á sínu og hafði heiðarleika og hjarta-
gæsku í fyrirrúmi. Hann fékk aldrei
að læra eins og hugur hans stóð til
en af ótrúlegri elju tókst honum að
tileinka sér vélstjórn og gullsmíðar
af stakri snilld. Það er umhugs-
unarvert að hugleiða hvað hann
hefði getað gert hefði hann haft
tækifæri til að mennta sig í einhverri
listgrein, eins og hann langaði til.
Rétt er að fara yfir þær heimildir
sem ég notaði við að koma ævihlaupi
Guðmundar, og þeirra hjóna, saman.
Fyrir nokkru skrifaði föðurbróðir
minn, Ásgeir Pétursson, um Helgu
Bjarnadóttur, ömmu sína, konu
Guðmundar Viborg, byggt á bréfum
hennar til Torfa Bjarnasonar í Ólafs-
dal, en hann var hálfbróðir Helgu.
Ásgeiri hafði áskotnast afrit af þess-
um bréfum, en þau hafði hann fengið
óbeint frá Játvarði Jökli Júlíussyni,
sem skrifaði sögu Torfa í Ólafsdal.
Ásgeir setti saman hefti sem unnið
var úr bréfum Helgu og las ég þetta
af nokkurri forvitni. En sá hængur
var á að hann sagði lítið um Guð-
mund Viborg annað en það sem
kynni hans af honum leyfðu, ásamt
örfáum staðreyndum, enda má segja
að hann væri að skrifa sögu Helgu,
ekki Guðmundar. Þegar ég fór á
Handritadeild Landsbókasafns til að
skoða bréf Helgu, kynntist ég bréfa-
safni Torfa Bjarnasonar. Í safninu
eru rétt um 11 þúsund bréf, frá fólki
af öllum stigum og stéttum og af öllu
landinu. Bera þau hjálpsemi og góð-
vild hans gott vitni. Í þessu stóra
safni eru, auk bréfa frá Helgu og
Guðmundi Viborg, þó nokkur bréf
frá ættingjum Helgu og Torfa.
Þarna urðu kaflaskil og varð til þess
að bæði bættist töluvert við þekk-
inguna og að mér fannst nú kominn
nokkur grundvöllur fyrir því að
rannsaka ævi Guðmundar nánar.
Við flokkun og yfirlestur „miða-
safns“ Guðmundar í kassanum
gleymda varð mér ljóst að ekki var
margt þar að finna af beinum heim-
ildum um ævi hans en það sem ég
fann verður nýtt svo sem hægt er.
Þótt safnið sé töluvert að vöxtum er
það að langstærstum hluta til kveð-
skapur sem lýsir hugarfari hans og
afstöðu til ýmissa mála, aðallega
pólitískra, trúarlegra og þjóðern-
isrómantískra og er að öllum lík-
indum flest skrifað eftir árið 1928,
þegar hann flutti á Hólavöll. Það má
þó segja að vísur og ljóð Guðmundar
séu kapítuli út af fyrir sig. Þegar
lagt var upp í þessa vegferð var ein-
ungis ætlunin að kanna líf Guð-
mundar, Helgu og barna þeirra. Eft-
ir því sem á leið verkið varð ljóst að
kvæðin voru sterkur þáttur í lundar-
fari Guðmundar og þau, frekar en
margt annað, gefa lesanda innsýn í
hvernig maður hann var. Þar sést
greinilega hvernig skapferli hans
mildaðist með árunum og hann end-
aði ævina sáttur við lífið og til-
veruna. Nokkur kvæði og ljóð Guð-
mundar fá því að fljóta með en tekið
skal fram að þau kunna sum að vera
eitthvað á skjön við góða brag-
arhætti þar sem erfitt er að lesa úr
skrift hans og fyrir kom að nauðsyn
var á að skálda í eyður.
Myndir og útskurður Guðmundar
segja sína sögu um listfengi hans en
rétt er að láta myndir tala sínu máli
þar um.
Munnlegar heimildir eru af skorn-
um skammti, enda langt um liðið síð-
an þeir atburðir, sem lýst er hér á
eftir gerðust en Guðmundur lést,
eins og áður sagði, í janúar 1936.
Þegar ég hóf þessi skrif voru þrjú af
barnabörnum Guðmundar, sem
bjuggu með honum á Hólavelli, börn
Ingibjargar yngstu dóttur hans, enn
á lífi, áðurnefndur Ásgeir Pétursson,
sem var um fermingu þegar Guð-
mundur dó, Þorbjörg Pétursdóttir,
sem var á áttunda ári og faðir minn,
Pétur, sem var á fimmta ári 1936.
Faðir minn lést 2. mars 2017. Hann
hafði áður lagt ýmislegt til verksins.
Ásgeir og Þorbjörg muna afa sinn
vel og fékk ég heilmiklar upplýs-
ingar frá þeim. Þá mundi faðir minn
ýmislegt sem móðir hans sagði hon-
um og Björk E. Jónsdóttir, seinni
kona hans hefur lagt ýmislegt gott
til.
Eitt barnabarn enn er á lífi, Ingi-
björg Bjarnadóttir, dóttir Bjarna
Boga Viborg Guðmundssonar, og þó
hún hafi ekki verið fædd þegar Guð-
mundur dó fékk ég miklar upplýs-
ingar frá henni, komnar frá for-
eldrum hennar. Kann ég þeim öllum
bestu þakkir fyrir.
Aðrar heimildir eru sóttar í mann-
töl, prestþjónustubækur og opinber
gögn, en eins og oft vill verða um al-
þýðufólk eru heimildir af skornum
skammti.
Eitt og annað var að finna af stað-
reyndum um fæðingar, dauða, og
búsetu og með því að kanna stað-
hætti á hinum ýmsu búsetustöðum
Guðmundar, sem og konu hans,
Helgu Bjarnadóttur, var unnt að
gera sér einhverja mynd af lífi
þeirra. Ekki var lagst í miklar rann-
sóknir um framættir Guðmundar en
lítillega getið þess sem til er á
prenti. [...]
Spurningar sem leitað verður
svara við eru ekki flóknar. Hver var
Guðmundur Viborg, hvernig vatt
ævi hans fram og hvernig höfðu þeir
einstaklingar sem næst honum stóðu
áhrif á lífshlaup hans? Þá verður
einnig kannað hvernig konu hans og
börnum reiddi af í lífsins ólgusjó.
Listasmiður og bóhem en kynlegur karl
Í bókinni Myndum á háalofti rekur Sigríður
Svana Pétursdóttir sögu Guðmundar Viborg
listamanns og fyrsta vélstjóra á Íslandi, konu
hans og barna. Sagan teygir anga sína vestan af
fjörðum, suður í Borgarfjörð, til Reykjavíkur og
vestur um haf, á átök fyrri heimsstyrjaldarinnar
og aftur heim til Íslands.
Listamaður Ein mynda Guðmundar Viborg sem Sigríður Svana Pétursdóttir fann á háalofti, þessi heitir Þorpið.Guðmundur Viborg vélstjóri.
Smáralind – Sími 517 0317 – www.plusminus.is
PLUSMINUS | OPTIC
Langar þig í ný gleraugu