Morgunblaðið - Sunnudagur - 09.12.2018, Qupperneq 14

VIÐTAL
14 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 9.12. 2018
Listasaga ekki praktísk
Una Dóra nam listasögu í New York-
háskóla. „Ég hélt að ég hefði lært
eitthvað praktískt,“ segir hún og
hlær.
„Ég nefndi þetta eitt sinn við Haf-
þór Yngvason (innskot: safnstjóri
Listasafns Reykjavíkur til margra
ára) og hann veltist um af hlátri. Það
er ekkert praktískt við að læra lista-
sögu. En ég áttaði mig fljótt á því að
mig langaði í raun ekki að skrifa um
aðra listamenn. Mig langaði að vera
listamaður sjálf,“ segir Una Dóra
sem fengist hefur við myndlist allar
götur síðan.
„Foreldrar mínir voru abstrakt ex-
pressjónistar, Scott er abstraktmál-
ari og ég er popplistamaðurinn í
hópnum. Við erum hér fjórir listmál-
arar. Öll mismunandi. Ég vinn bæði í
málaralist og í klippimyndum en ég
vinn mikið í tölvu, sem mér finnst frá-
bært tæki fyrir klippimyndirnar. Þá
ræður maður stærð hlutanna, frekar
en ef maður klippir það sjálfur úr
tímaritum eða blöðum. Það er heft-
andi. Nú get ég notað myndir af
hverju sem er og breytt stærð, eða
notað það jafnvel oftar en einu sinni í
hverri mynd. Upp á síðkastið hef ég
mikið unnið í þessum miðli,“ segir
hún.
Meðfram myndlistinni hefur Una
Dóra sinnt málverkasafni foreldra
sinna, og enn frekar eftir lát föður
síns árið 1992.
Mætti ekki á stefnumótið
Nína Tryggvadóttir er án efa einn
merkasti listamaður sem Ísland hef-
ur alið og segir Una Dóra að verk
móður hennar hafi ætíð vakið athygli
hvar sem þau voru sýnd.
„Hún var mjög þekkt á Íslandi,
þjóðargersemi. Hún sýndi þar á
hverju ári allt þar til hún lést,“ segir
hún.
„Hún var með fyrstu einkasýningu
sína hér á 57. stræti árið 1945. Það
var á sama tíma og Pollock sýndi þar.
Og tveimur árum síðar var hún aftur
með einkasýningu þar. Það var frek-
ar merkilegt því það var sjaldgæft að
kvenlistamenn fengju að vera með
einkasýningar á þessum árum þarna.
Hún seldi mjög vel á þessum sýn-
ingum. Hún hitti pabba minn fyrst á
opnun fyrstu sýningar sinnar,“ segir
hún og segir söguna af þeirra fyrstu
kynnum.
„Pabbi kom á sýninguna og sá
nafnið Tryggvadóttir og vissi auðvit-
að ekkert um það. Hann skoðaði mál-
verkin og var mjög heillaður. Gallerí-
eigandinn kom til hans og spurði
hann hvað honum fyndist. Hann sagði
að þetta væru stórkostleg verk, bæði
falleg og djörf. Þá spurði hann pabba
hvort hann vildi hitta listamanninn.
Pabbi svaraði að hann vildi gjarnan
hitta „hann“,“ segir hún og hlær.
Var þetta ást við fyrstu sýn?
„Fyrir pabba já, alveg örugglega.
Það tók mömmu lengri tíma. Þau
ákváðu að hittast á stefnumóti og
borða saman kvöldmat. Hún sveik
hann og mætti ekki. Hann fór svekkt-
ur inn á annan veitingastað í hverfinu
og þar sat hún og snæddi með öðrum
manni! Svo var það svona ári síðar að
samband þeirra hófst,“ segir hún og
segir blaðamanni frá föður sínum,
Alfred L. Copley, en hann var bæði
vísindamaður og listamaður og notaði
listamannsnafnið Alcopley.
„Hann stundaði rannsóknir á öllu
því sem viðkom flæði blóðs. Hann var
lærður læknir því foreldrar hans
vildu að hann lærði eitthvað prakt-
ískt, en hann byrjaði starfsferil sinn
sem leikari. Hann ferðaðist um
Þýskaland með leikhópi og sýndi. En
amma og afi sögðu að það væri úti-
lokað að hann yrði leikari og þá ákvað
hann að nema geðlækningar, sem
hófst með hefðbundinni læknisfræði.
Hann heillaðist svo af vísindalegu
hliðinni að hann fór aldrei í fram-
haldsnámið í geðlækningum. Hann
var í raun lífeðlisfræðingur. Sumar
rannsóknir hans hafa stuðlað að því
að breyta lífi fólks en hann var mjög
hógvær yfir sínum verkum. Alþjóð-
legir kollegar pabba lögðu tvisvar til
að hann yrði tilnefndur til Nóbels-
verðlaunanna,“ segir hún.
„Svo málaði hann líka. Og veistu,
vísindavinir hans vissu ekki að hann
væri málari og listavinirnir hans vissu
ekki að hann væri vísindamaður. Nú
þegar hann er farinn er ég að segja
frá þessu, hann var dæmigerður end-
urreisnarmaður. Hann sagði alltaf að
það væri náið samband á milli sköp-
unar og vísinda,“ segir Una Dóra.
„Hann var frá Þýskalandi og allir
vinir þeirra mömmu voru frá mis-
munandi löndum og töluðu með
hreim. Hingað kom fólk vegna frels-
isins til að gera það sem það vildi,
verða það sem það vildi verða. Þau
vildu brjótast út úr gömlum hefðum
evrópskrar myndlistar. Allar gömlu
formúlur listasögunnar sem höfðu
verið nytsamlegar á öldum áður voru
nú óþarfar.“
Héldu bestu veislurnar
Una Dóra segist hafa fengið afar
menningarlegt og listrænt uppeldi.
Foreldrar hennar leyfðu henni gjarn-
an að vera með í listamannaveislum
og sem unglingur var hún farin að
uppvarta á barnum í partíum.
„Þau héldu bestu partíin! Svo fór-
um við oft í veislur til annarra lista-
manna og þar voru rokkhljómsveitir
og mikið dansað. Ég fór með þeim út
um allt, og líka oft á opnanir. Ég var
ekki svona krakki sem þoldi ekki að
fara á listasýningar; ég naut þess.
Horfði á allt, hlustaði á allt. Við fórum
alls staðar á söfn, hvert sem við fór-
um, en við ferðuðumst töluvert á
sjötta og sjöunda áratugnum. Við
pabbi lékum alltaf leik á söfnunum
þar sem hann benti á málverk og
spurði mig hver listamaðurinn væri.
Og ég vissi alltaf svarið. Svo var eitt
sinn að hann benti á Bathsheba eftir
Rembrandt og spurði: „Hver málaði
þetta?“ Og ég svaraði: „Mamma
mín.“ Hann hugsaði, jæja, hún hafði
rangt fyrir sér, en í raun hafði
mamma málað þessa mynd eftir fyr-
irmyndinni,“ segir Una Dóra og hlær.
„Foreldrar mínir komu hingað til
New York og hittu alls kyns fólk sem
hugsaði eins og þau og leið eins. Ég
öfunda yfirleitt engan en ég öfunda
þau smávegis fyrir að fá að upplifa
þetta andrúmsloft á þessum tíma,
þegar þau voru á fertugs- og fimm-
tugsaldri. Þau voru svo opin, bæði
fyrir því að kynnast nýju fólki og eins
fyrir nýjum hugmyndum,“ segir hún.
„Una hefur komið í stúdíóið hjá De
Kooning til dæmis, og á fleiri slíka
staði, en foreldrar hennar voru bara
að heimsækja vini sína. Á þessum
tíma voru „uptown“-listamenn og
„downtown“-listamenn en foreldrar
hennar brúuðu bilið á milli þessara
hópa. Barney Newman var t.d. „up-
town“ en Jackson Pollock og De Koo-
ning „downtown“ og þessum hópum
kom ekkert endilega vel saman, en
þegar foreldrar hennar héldu veislur
mættu allir,“ segir Scott.
„Mamma og pabbi áttu mjög
áhugaverða vini sem voru jafn hlið-
hollir listinni og þau. Umkringdir list
og fegurð og ljóðlist og stórkostleg-
um hugmyndum. Ég hélt að allir
væru svoleiðis!“ segir hún og hlær.
„Þau voru stórkostleg bara, for-
eldrar mínir. Þau voru harðdugleg og
unnu mikið og þar að auki með barn.
Ég veit ekki hvernig þau gátu komið
svona miklu í verk en þau voru ákaf-
lega félagslynd, bæði tvö. Þau voru
mjög sjarmerandi og sérlega fróð um
myndlist og ljóðlist. Þau voru líka
miklir húmanistar og vinmörg. Þau
voru alls staðar í hringiðu listaheims-
ins, í öllum borgum sem þau komu
til,“ segir Una Dóra.
„Þau ferðuðust svo mikið á milli
Evrópu og Bandaríkjanna og til Ís-
lands og báru á milli alls kyns fróðleik
og listastefnur. Þau voru eins konar
listasendiherrar.“
Í fangelsi á Ellis Island
Um það leyti sem foreldrar Unu
Dóru voru að kynnast var mikið fát í
Bandaríkjunum í kringum „rauðu
ógnina“ sem bandaríski öldunga-
deildarþingmaðurinn Joseph
McCarthy blés upp. Nína lenti í því
að vera ásökuð um að vera komm-
únisti og átti það eftir að draga dilk á
eftir sér. Ástæða Nínu og Al, eins og
hann var kallaður, fyrir flutningum til
Parísar og síðar til London var sú að
Nína var gerð brottræk frá Banda-
ríkjunum. Sú saga hófst eftir að Nína
og Al giftu sig en þá ákvað Nína að
skreppa til Íslands að sækja föggur
sínar. Á Íslandi var henni sagt að hún
fengi ekki að fara aftur til Bandaríkj-
anna en þar sem hún var gift Banda-
ríkjamanni ákvað hún að láta á það
reyna. Við komuna til Bandaríkjanna
var hún handtekin á þeim forsendum
að hún væri kommúnisti og henni
varpað í fangelsi.
„Einhver hafði klagað hana en við
vitum ekki fyrir víst hver. Við höfum
reynt að grafast fyrir um þetta og
okkur var sagt að þetta hefði verið
vandamál með vegabréfsáritun,“ seg-
ir Scott.
„En það getur ekki staðist því hún
var gift bandarískum manni,“ segir
Una Dóra, en faðir hennar hafði þá
þegar fengið bandarískan ríkisborg-
ararétt.
„Þeir fóru með hana í fangelsi á
Ellis Island. Þarna dvaldi hún í
nokkrar vikur og var svo send aftur
heim til Íslands,“ segir Una Dóra.
„Hún var álíka lengi í fangelsi og
Egon Schiele,“ segir Scott, en til eru
frægar teikningar sem Schiele gerði
af lífinu í fangelsinu.
„Við eigum líka teikningar eftir Nínu
sem hún teiknaði af fólki þarna, í bedd-
um sínum í fangelsinu,“ segir hann.
Þetta hlýtur að hafa verið skelfileg
reynsla.
„Já, hræðileg. Þegar pabbi fór að
taka á móti henni á flugvellinum
komu þeir bara og tóku hana og fóru
með hana í fangelsið. Pabbi reyndi
allt sem hann gat. Hafði samband við
þingmenn og ráðherra en allt kom
fyrir ekki. Þau misstu af sjötta ára-
tugnum hér. Þau hefðu átt að vera
hér. Á árunum 1949 til 1952 var pabbi
í New York en mamma á Íslandi. En
ég græddi á þessu, ég fékk að fæðast
á Íslandi,“ segir Una Dóra, en hún
fæddist í Reykjavík árið 1951.
Foreldrar Unu Dóru neyddust til
að vera í fjarbúð á þessum tíma en
faðir hennar kom til Íslands á sumrin,
áður en þau ákváðu að flytja til Par-
ísar.
„Það hefur ekki verið auðvelt fyrir
ungt nýgift fólk,“ segir hún.
Af hverju héldu yfirvöld að hún
væri kommúnisti?
„Það var einhver, og við vitum ekki
hver, sem klagaði hana,“ segir Una
Dóra og á við að einhver hafi sagt
yfirvöldum að hún væri kommúnisti.
„Þetta er eins konar leynilögreglu-
saga, við höfum vísbendingarnar.
Kannski leysum við gátuna einn dag-
inn, það væri gaman,“ segir hún.
„Við eigum litla vatnslitamynd
eftir Clifford Odets, sem var þekkt
bandarískt leikritaskáld. Hann var
kallaður í yfirheyrslu en hann hafði
verið meðlimur í Kommúnista-
flokknum. Ef fólk nefndi annað fólk
á nafn gat það gert samkomulag um
að sleppa sjálft við fangelsisvist.
Hann var einn þeirra sem gáfu upp
nöfn, og átti svo stórkostlegan feril
á sjötta áratugnum. Á bakhlið
vatnslitamyndarinnar er ritað: Til
Nínu, ástarinnar minnar, og þetta er
merkt með ártalinu 1949, sama ár og
„Rýmið verður að sjálfsögðu mikið notað undir hennar
verk og það verður oft skipt um verk, því að í safni
hennar eru á annað þúsund verk. Hún gerði svo margt
og það eru mörg tímabil,“ segir Una Dóra en allt safn
móður hennar mun fá samastað í Hafnarhúsinu.
’Þegar pabbi fór að taka á móti henni á flugvellinumkomu þeir bara og tóku hana og fóru með hana ífangelsið. Pabbi reyndi allt sem hann gat. Hafði sam-band við þingmenn og ráðherra en allt kom fyrir ekki.
Þau misstu af sjötta áratugnum hér. Þau hefðu átt að
vera hér. Á árunum 1949 til 1952 var pabbi í New
York en mamma á Íslandi. En ég græddi á þessu, ég
fékk að fæðast á Íslandi.