Morgunblaðið - Sunnudagur - 10.03.2019, Blaðsíða 6

6 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10.3. 2019
VETTVANGUR
Þegar við horfum til baka yfirsíðustu aldir í sögu okkarsjáum við fyrir okkur bændur,
sjómenn og skáld.
Þetta er kjarninn í sjálfsmynd Ís-
lendinga fyrri alda í huga okkar
flestra.
Í nýrri skýrslu sem forsætisráð-
herra lét vinna um Ísland og fjórðu
iðnbyltinguna kemur hins vegar fram
að meira en fjórða hvert starf á ís-
lenskum vinnumarkaði telst mjög lík-
legt til að verða sjálfvirknivætt á
næstu 10 til 15 árum. Það hefur allt
aðra skírskotun til sjálfsmyndar okk-
ar, ekki einungis síðustu alda, heldur
einnig dagsins í dag. Það er framandi
hugsun og jafnvel erfið og óttablandin.
Margir eflaust óttast að við mun-
um horfa til baka til okkar tíma með
öfundaraugum og fortíðarþrá í
brjósti, og hugsa með okkur: „Veröld
sem var“, líkt og Stefan Zweig gerði
þegar hann horfði til baka frá sjón-
arhóli tveggja heimsstyrjalda aftur
til öryggisins sem einkenni alda-
mótaárið 1900. Þessi spurning verð-
ur sífellt áleitnari eftir því sem um-
ræðan vex og þroskast um fjórðu
iðnbyltinguna og mögulegar afleið-
ingar hennar. Það er ábyrgðarhluti
að spyrja hversu björt framtíðin er
sem hún boðar og finna svörin við
þeim áskorunum sem hún ber í
skauti sér.
Hvað verður um loforð
frjálslyndisstefnunnar?
Yuval Noah Harari kemur inn á þetta
viðfangsefni í bók sinni „Tuttugu og
ein lexía fyrir tuttugustu og fyrstu
öldina“, þar sem hann setur fjórðu
iðnbyltinguna í áhugavert og upplýs-
andi samhengi við hugmyndasögu
síðustu áratuga. Harari bendir á að á
fyrri hluta tuttugustu aldar kepptu í
megindráttum þrjú kenningakerfi
um hylli heimsbyggðarinnar: fasism-
inn, kommúnisminn, og frjálslynd-
isstefnan eða líberalisminn, með
áherslu sína á frelsi einstaklingsins
og frjáls viðskipti. Á seinni hluta ald-
arinnar hafði fasisminn orðið undir og
undir lok aldarinnar, eftir hrun Berl-
ínarmúrsins og fall Sovétríkjanna,
var kommúnisminn afgreiddur og þá
stóð frjálslyndisstefnan ein eftir sem
trúverðugt leiðarljós mannkyns.
Það var aðeins talið tímaspursmál
hvenær öll lönd tækju upp hennar
merki. „Mannkynssögunni er lokið“
var sagt. „Frjálslyndisstefnan mun
sigra og hún mun ríkja ein.“
Enda bar hún árangur og góðan
ávöxt í formi sífellt betri lífskjara, öll-
um til handa. Framtíðin var björt og
sífellt bjartari. Hver kynslóð myndi
hafa það betra en sú næsta á undan.
Árleg kaupmáttaraukning var nátt-
úrulögmál. Þetta er nánast loforð líb-
Veröld sem verður
Úr ólíkum
áttum
Þórdís Kolbrún R.
Gylfadóttir
thordiskolbrun@anr.is
arionbanki.is Þægilegri bankaþjónusta Arion banka *Skv. MMR 2018
Prófaðu besta
bankaappið Vöruúrval
a
u r
Þarftu að brúa bilið?
Staða Ógreitt Millifæra Rafr n skj l e
Núlán
Snertilaust ort
Debe eikningur
Fjöl reytt úrval
Kr ditkort
Fjölbreytt úrval
Sparnaðarreikningur
Allir geta sótt Arion appið og nýtt sér þá þjónustu sem
þeim hentar. Það tekur innan við mínútu að sækja það
og um leið getur þú notað appið til að:
stofna reikninga
sækja um debet- og kreditkort
byrja reglulegan sparnað
Það eina sem þú þarft eru snjalltæki og rafræn skilríki.
sækja um Núlán
og margt fleira
*
Segja má að lestur sé lykilinn aðöllum öðrum lyklum hvaðvarðar allt nám, þekkingarleit
og þekkingarþróun. Börn, unglingar
og fullorðnir geta einnig öðlast gleði
og átt góðar stundir við bóklestur.
Við sem þjóð eigum því að sjá metn-
að okkar í því að allir sem eiga þess
kost ættu að læra að lesa og hafa að-
gang að skemmtilegum og fræðandi
bókum til að lesa á bókasöfnum. Við
megum ekki gleyma því að lestur er
færni sem þarfnast mikillar þjálf-
unar. Rannsóknir sýna að sérhæfð
þjálfun byggir upp net af tauga-
frumum, eða nokkurs konar „snaga“.
Það má segja að færni megi bæði
skoða sem „magn“ og „gæði“. Það er
að segja magn tengist þeirri færni og
þekkingu sem við höfum – það má
líta á þetta eins og marga litla snaga,
eins konar yfirborðsþekkingu. Dæmi
væri einstaklingur sem vissi að Hall-
dór Kiljan Laxness skrifaði fjölda
bóka eins og Sjálfstætt fólk og Ís-
landsklukkuna, en hefði ekki lesið
neina af þeim. Gæði tengist því að
sumir snagarnir eru orðnir stórir og
öflugir. Sem dæmi getur annar ein-
staklingur haft mikla og djúpa kunn-
áttu á verkum Laxness. Hann hefur
lesið margar af hans bókum og veit
hvað þær fjalla um. Hann hefur
byggt upp snaga sem tengjast Kiljan
Laxness. Sem foreldrar, kennarar og
aðrir sem vinna með börnum þá
verðum við að ákveða hvaða snaga
við viljum gera stóra og öfluga – sem
sagt vinna með í gegnum náms-
ferilinn frá yfirborðsþekkingu til
djúprar þekkingar. Sú þekking sem
börn og unglingar öðlast í gagn-
fræðaskóla er mikilvæg. Rannsóknir
fræðimanna sýna fram á mikilvægi
einkunna í lok grunnskóla fyrir ár-
angur í framhaldsskóla. Í Noregi er
gefið hæst 6. Rannsókn sýndi að þeir
sem fá 2 eða 2,5 hafa 20% möguleika
á að klára framhaldsskóla. Þeir sem
fá hins vegar 4 eða 4,5 hafa 90%
möguleika á að klára framhaldskóla.
Staða okkar
Hvernig er staða íslenskra 15 ára
unglinga? Í PISA, stórri alþjóðlegri
könnun, kemur í ljós að við erum nr.
35 af 69 löndum. 28% drengja geta
ekki lesið sér til gagns, eru á 1. stigi
og 28% á 2. stigi. Sem sagt, samtals
56% á fyrstu tveimur stigum les-
skilnings. 15% stúlkna eru á 1. stigi 1
og 25% eru á 2. stigi. Þetta er al-
gjörlega óásættanleg staða hjá bóka-
þjóðinni sem hefur getið af sér mik-
ilvægar bókmenntir til heimsins.
Þessu verða stjórnvöld að taka á með
foreldrum og kennurum. Af hinum
löndunum á Norðurlöndum skora
Finnar best og eru nr. 4 af 69 löndum
í PISA. Finnskar stúlkur eru nr. 1 og
finnskir drengir eru í 7. sæti. Á Ís-
landi falla á sama tíma fjórir af hverj-
um tíu út úr framhaldsskóla. Mjög
sennilega tengist það slæmum ár-
angri í grunnskóla og mögulega erf-
iðleikum í lestri hjá mörgum. Þetta
er ekki gott fyrir samkeppnishæfi
okkar Íslendinga. PISA sýnir líka
fram á kynjamismun í öllum 69 lönd-
unum sem taka þátt, stúlkur eru al-
mennt betri en drengir í lestri. Ís-
land er eitt af þeim löndum þar sem
munurinn er mestur. Í þessu sam-
hengi er vert að skoða niðurstöður
nokkurra rannsókna. Þær sýna m.a.
að minna er talað við drengi frá fæð-
ingu, sem tengist umhverfi, drengir
babbla minna við 10 mánaða aldur en
stúlkur sem væntanlega tengist
meira erfðum. Okkar rannsóknir
sýna að við 5-6 ára aldur, þegar börn
byrja í skólanum, er kynjamismunur
í bókstaf-hljóða kunnáttu, sem er
mikilvægasti þátturinn fyrir lestr-
arfærni. Stelpur kunna mun fleiri
bókstafi og hljóð þeirra þegar þær
byrja í skóla en strákar. Þær sýna
líka að bilið milli stúlkna og drengja
helst í gegnum fyrsta árið í skól-
anum. Í byrjun skólans kunna 11% af
börnunum að lesa, þar af eru 70%
stúlkur, í lok skólaársins kunna 27%
ekki að lesa þar af 70% drengir
(norsk rannsókn). Þannig má segja
Læsi til framtíðar
Vísindi og
samfélag
Hermundur
Sigmundsson
hermundurs@ru.is