Morgunblaðið - 02.04.2019, Síða 20

20 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 2. APRÍL 2019
Hægt væri að leið-
rétta búsetuskerð-
ingar strax hjá um
250 öryrkjum af þeim
rúmlega 1.000 ör-
yrkjum sem urðu fyr-
ir ólöglegri fjárhags-
skerðingu vegna
búsetu erlendis. Rík-
inu ber skylda til að
leiðrétta þetta strax
hjá um 250 öryrkjum
sem eiga engan rétt
erlendis. Þá ber ríkinu einnig að
byrja að borga öllum hinum ör-
yrkjunum strax, en ekki frá 1. jan-
úar 2020 eins og til stendur að
gera.
Í áliti umboðsmanns Alþingis
kemur fram að skerðing vegna bú-
setu hafi verið ólögleg og ríkis-
stjórnin hefur viðurkennt að
Tryggingastofnun ríkisins og
úrskurðarnefnd velferðarmála hafi
brotið lög á þessum öryrkjum og
það allt að tíu ár aftur í tímann.
Bjarni Benediktsson fjár-
málaráðherra sagði varðandi bú-
setuskerðingarnar að fjármögnun
bóta fyrir þær skipti í sjálfu sér
engu máli því um lögbundin rétt-
indi væri að ræða sem ríkinu bæri
að uppfylla. Þetta er þá bara lof-
orð sem stendur, sagði fjár-
málaráðherra á Alþingi, og þetta
er krafa sem fólk á á ríkið og það
reiknast af ríkissjóði, hvort sem
menn hafa fjármagnað það sér-
staklega eða ekki.
Tryggingastofnun skal kanna
hjá erlendum stofnunum hvernig
staða öryrkja er erlendis og
hvernig greiðslum til þeirra frá út-
löndum er háttað. Það er skylda
hennar. Umboðsmaður Alþingis
sagði um búsetuskerðingarnar að
lagaheimildir
vantaði og því
væru þær ekki í
samræmi við
lög. En er flókið
að endurgreiða
þetta? Lög eru
brotin á ör-
yrkjum en
Tryggingastofn-
un og ráðuneytið
segja að það sé svo flókið að
reikna þetta út.
Getur einstaklingur sem brýtur
lög gagnvart Tryggingastofnun
ríkisins eða skattinum sagt: nei, ég
ætla ekki að borga næstu 18 mán-
uði eða svo af því að það er svo
flókið fyrir mig að reikna þetta út?
Nei, það er ekki hægt. Hvers
vegna í ósköpunum er þá hægt að
setja þetta þannig upp gagnvart
veiku fólki? Þetta eru öryrkjar
sem ekkert hafa brotið af sér en
komið er fram við á þennan öm-
urlega hátt fyrir það eitt að veikj-
ast eða slasast. Sumt fólk hefur
um 18.000 krónur á mánuði til lifa
á. Það lifir enginn á því, heldur
sveltur.
Af hverju sér ríkisstjórnin ekki
sóma sinn og borgar strax í dag?
Það er búið að svindla á þessu
fólki áratug aftur í tímann og það
á inni háar upphæðir hjá ríkinu.
Því er engin áhætta fólgin fyrir
ríkið að borga strax.
Öryrkjar í svona ömurlegri
stöðu svelta og glíma við vannær-
ingu, þunglyndi og kvíða. Hvað
annað þarf að gera? Eftir hverju
er verið að bíða? Þetta
eru öryrkjar með börn
og það fólk sem hefur
það verst í samfélag-
inu.
Króna á móti
krónu-skerðingar
Í ræðustól Alþingis
sagði Ásmundur Frið-
riksson, alþingismaður
Sjálfstæðisflokksins í
Suðurkjördæmi, að
undirritaður og Ör-
yrkjabandalagið hefðu
fundi í samráðshópi
um endurskoðun almannatrygg-
ingalaga neitað að taka við 1,4
milljörðum sem væru í ríkissjóði.
Þessa peninga á að nota í að draga
lítillega úr krónu á móti krónu-
skerðingunum gagnvart öryrkjum.
Sagði Ásmundur að það væri mér
og ÖBÍ að kenna að þessir fjár-
munir skiluðu sér ekki til að
minnka skerðingarnar.
Ég hef aldrei neitað að taka við
þessum 1,4 milljörðum króna og
frábið mér að vera kennt um fjár-
hagslegt ofbeldi. Þessar ömurlegu
skerðingar eru á ábyrgð rík-
isstjórna frá 2009. Núverandi rík-
isstjórn hefur legið eins og ormur
á gulli frá áramótum á 2,9 millj-
örðum króna sem átti að fara í að
minnka krónu á móti krónu-
skerðingarnar um 25%.
Upphaflega voru þetta 4 millj-
arðar króna en ríkisstjórninni
tókst að klípa af þessu 1,1 milljarð
í síðustu fjárlögum og lækka þetta
í 2,9 milljarða króna, eins öm-
urlegt og það er.
Um 7.200 öryrkjar fá sérstaka
uppbót og allar skattskyldar
tekjur skerða hana, t.d. dán-
arbætur, sjúkrabætur og lífeyr-
issjóðslaun. Þá skerðir séreign-
arsparnaðurinn sérstöku
uppbótina og
tekur krónu á
móti krónu bara
af öryrkjum.
Eftir skatta og
krónu á móti
krónu-
skerðingu verð-
ur ekkert eftir
ef öryrki tekur
út eina milljón
króna í séreignarsparnaði. Ekki
króna.
Ríkisstjórnin hefur sparað sér
um 20 milljarða króna á því að af-
nema ekki ólög um krónu á móti
krónu-skerðingar af öryrkjum,
eins og var gert fyrir rúmlega
tveim árum hjá eldri borgurum.
Það er einnig fjárhagslegt ofbeldi
varðandi lífeyrissjóðsskerðingar
gagnvart öryrkjum, en ekki hjá
eldri borgurum frá sama tíma.
Fyrstu 50 þúsund krónur lífeyris-
sjóðslauna öryrkja skila engu, ekki
krónu.
Þessu verður ekki breytt hjá
ríkisstjórninni nema öryrkjar
sætti sig við starfsgetumat, sem
öryrkjar treysta ekki. Er einhver
hissa á því traust öryrkja sé ekk-
ert gagnvart ríkinu, miðað við það
fjárhagslega ofbeldi með keðju-
verkandi skerðingum á lífeyris-
launum þeirra frá TR, lífeyris-
sjóðum og öðrum tekjum
undanfarna áratugi?
Búsetuskerð-
ingar og króna
á móti krónu
Eftir Guðmund
Inga Kristinsson
Guðmundur Ingi
Kristinsson
»Eftir skatta og
krónu á móti krónu-
skerðingu verður ekkert
eftir ef öryrki tekur út
eina milljón króna í sér-
eignarsparnaði.
Höfundur er þingflokksformaður
Flokks fólksins.
Gudmundurk@althingi.is
Það eru sorgleg tíð-
indi að á síðustu fimm
árum greindust 175
einstaklingar að með-
altali á ári með
krabbamein í ristli og
endaþarmi og 67 ein-
staklingar dóu. Jafn-
framt er miður að ný-
gengi (greind tilfelli á
hverju ári) virðist ekki
vera að lækka síðan
2010, eins og flestir vonuðu. Hins
vegar er vísbending um að nýgengi
sé heldur að hækka nú allra síð-
ustu árin (Krabbameinsskrá Ís-
lands 2019).
Ítarlegar tilraunir
Þetta eru slæmar fréttir fyrir
okkar fámennu þjóð ekki síst vegna
þess að þessi krabbamein er hægt
að fyrirbyggja með réttum skim-
unaraðferðum. Því miður, þrátt fyr-
ir ítarlegar tilraunir, hefur okkur
ekki tekist að sannfæra íslensk
heilbrigðisyfirvöld um markvissar
aðgerðir til að hindra framgang
þessa sjúkdóms.
Skýrsla ristilskimunar
Gert er ráð fyrir, með hækkandi
meðalaldri þjóðarinnar, að þetta
krabbamein muni nær tvöfaldast til
ársins 2060, ef ekkert verður að
gert, og kostnaður verður þá rúm-
lega 200 milljarðar íslenskra króna.
Vel skipulögð skimun með rist-
ilspeglun, þar sem mögulegt er að
fækka þessum tilfellum um minnst
50%, mun kosta um 14 milljarða til
2060. Slík forvarnaaðgerð gæti
sparað þjóðfélaginu um sextíu
milljarða króna auk þess að
minnka þjáningu,
heilsumissi og dauðs-
föll sem um munar
(Skýrsla Ristilskim-
unar 2015).
Óskiljanleg tregða
Ef flestar þjóðir
heims koma slíkri fyr-
irbyggjandi aðgerð í
framkvæmd fyrir sitt
fólk, sem byggð er á
mörgum vísindalegum
rannsóknum og telja
hundruð þúsunda
þátttakenda, þá á þetta ekki að
vera vandamál fyrir okkur Íslend-
inga.
Það er erfitt að átta sig á þessari
tregðu. Nefndarálit, þingsályktun-
artillögur og álit nær allra sé-
greinafélaga lækna og hjúkr-
unarfræðinga í landinu hafa stutt
aðgerðir í þessum efnum. Samt
hefur ekkert gerst!
Skimunarráð
Skimunarráð hefur nú hafið störf
og ber að fagna því. Nú í fyrsta
skipti er vilji til að líta skimanir
„alvarlegum“ augum í landinu, taka
mið af alþjóðlegum leiðbeiningum
og kröfum sem gerðar eru til skim-
unaraðgerða hjá einkennalausum
einstaklingum. Þær eru vandasam-
ar og oft viðkvæmt inngrip í líf
heilbrigðra einstaklinga. Þess
vegna verður skimun að vera
markviss, skilvirk og örugg aðgerð,
þar sem þátttakandinn er aldrei
skilinn eftir í óvissu.
Ristilspeglun sem
skimunaraðferð
Í hartnær þrjátíu ár hefur verið
rætt um skimun fyrir rist-
ilkrabbameini á Íslandi. Stefnuleysi
í þessum efnum hefur leitt til þess
að ein skimunaraðferð hefur mark-
visst þróast hér á landi og orðið að-
gengileg fyrir fólk. Tæknileg upp-
bygging hefur átt sér stað fyrir
tilstuðlan lækna, þar sem vel þjálf-
að starfsfólk (læknar og hjúkr-
unarfræðingar) hefur sinnt kalli
tímans. Á síðasta ári voru gerðar
meira en sex þúsund skim-
unarspeglanir hjá einkennalausum
einstaklingum á landinu.
Óhætt er að fullyrða að síðustu
áratugina hafa flest krabbamein í
ristli og endaþarmi svo og forstig
þeirra (kirtilæxli) verið greind með
ristilspeglunum.
Skráning speglana
og gæðavísar
Óvissa um ábendingar, gæði og
niðurstöður ristilspeglana er veru-
leg, þar sem enn og aftur hefur
ekki tekist að fá stjórnendur heil-
brigðismála til að koma til móts við
endurteknar óskir lækna um að
skrá þessar rannsóknir á landsvísu.
Tillögur um ábendingar, fram-
kvæmd, eftirfylgni og gæðavísa
hafa legið fyrir um langt skeið.
Niðurlag
Því hefur verið haldið fram að
það sé í raun sama hvaða skim-
unaraðferð sé notuð, þær séu allar
gagnlegar. Besta aðferðin er samt
sú sem fólk notar (góð þátttaka).
Við erum engu að síðar að leita að
betri aðferðum, þar sem saman fer
mikil þátttaka og góður árangur.
Það hefur orðið „vitundarvakn-
ing“ hjá fólki varðandi forvarnir og
heilsueflingu. Okkur ber skylda til
að sinna þeirri vakningu af skyn-
semi og kostgæfni.
Máltækið „að hika er sama og
tapa“ á vel við þegar fjallað er um
þetta krabbamein. Látum hik ekki
stöðva okkur. Ef þú ert um 50 ára
eða eldri og hefur ekki farið í rist-
ilskoðun, gerðu það fyrir þig og
þitt fólk, sem þér er annt um.
Vitund bjargar lífi
Eftir Ásgeir
Theódórs » Sorgleg tíðindi að á
síðustu fimm árum
greindust 175 ein-
staklingar að meðaltali
á ári með krabbamein í
ristli og endaþarmi og
67 einstaklingar dóu.
Ásgeir Theódórs
Höfundur er læknir og
sérfræðingur í heilbrigðisstjórnun.
Það er ekki að
ástæðulausu hversu
óttinn um samdrátt í
þjóðfélaginu er yf-
irþyrmandi nú, eftir
síðustu atburði í ferða-
þjónustunni. Einkum
eftir fall annars stærsta
flugfélagsins í landinu.
Menn fara mikinn um
allt þjóðfélagið og í fjöl-
miðlum og gera sér
grein fyrir því að það verður að
bregðast við tíðindunum. Fólk miss-
ir störf sín unnvörpum innan ferða-
þjónustunnar og margir sýnast á
barmi örvilnunar.
Samdráttur er sýnilegur innan
ferðaþjónustunnar og raunhæf við-
brögð við honum eru ekki verð-
hækkanir innan hennar, heldur
verðlækkanir og það svo um munar.
Eða dettur einhverjum í hug að við-
brögðin í samdrætti þessa þjón-
ustustigs leiði til verðhækkana? –
Samdráttur og lækkun á verði á
hvers konar þjónustu eru óumflýj-
anleg.
Sýnileg dæmi
Einstaka aðilar hafa þegar sýnt
skynsamleg merki hvað þetta varðar
og lækkað verð í sínum rekstri.
Þannig hafði einn af þekktari veit-
ingastöðum í Reykjavík, Þrír frakk-
ar, forystu um lækkun verðlags um
30% – og við það jókst
aðsókn að staðnum
sömuleiðis um 30% að
því er greint var frá í
fjölmiðlum.
Alveg nýlega mátti
einnig sjá auglýsingu
frá einu af hótelum mið-
svæðis í Reykjavík um
verð á gistinótt hjá sér á
um 13 þús. kr. Þetta er
viðsnúningur frá þeirri
verðlagningu sem tíðk-
ast hefur í miðborginni,
sem hefur náð tugum
þúsunda króna fyrir gistingu yfir
nóttina á þessu rándýra svæði. Von-
andi fylgja aðrir þessu fordæmi.
Það mun reyna á ferðaþjónustuna
jafnt og aðrar greinar atvinnulífsins
við áfall sem þetta í fluggeiranum og
starfsfólk sem á um sárt að binda
meðan það bíður eftir nýjum atvinnu-
tækifærum er þess ekki umkomið að
glíma við aukinn kostnað í daglegum
rekstri, svo sem matarinnkaupum
eða á viðskiptasviðinu. Það á einnig
við um allan almenning í landinu.
Markaðurinn mun refsa
Það er því ekki seinna vænna að
herða róðurinn í átt til sanngjarnrar
verðlagningar á hinum frjálsa mark-
aði, sem verður að finna möguleika,
einn og óstuddur, til að koma til móts
við fólk í landinu, hvað varðar verð á
hinum ýmsu sviðum þjónustunnar.
Óstöðugleiki, jafnvel þótt aðeins sé
um stundarsakir, á ekki að raska
hlutföllum í verslunum og þjónustu
svo um munar.
Markaðurinn mun refsa þeim
ótæpilega sem verðleggja sig fram úr
öllu hófi, líkt og alltof mörg dæmi
sanna, bæði hvað varðar einkaaðila
jafnt og í opinbera kerfinu. Það fer
því best á því að allur almenningur
taki höndum saman um að sniðganga
þær greinar þjónustu sem hann sér
og finnur að nota enn tækifærið til að
„krafsa í bakkann“ (ef svo má að orði
komast) og halda hinu háa verðlagi
sínu óbreyttu, vitandi að hægt er að
gera betur, öllum almenningi til hags-
bóta.
Það er komið í ljós, að slaki í efna-
hagslífinu gerir sömuleiðis kröfu um
slaka i verðlagningu, sem er einasta
ráðið til að mæta núverandi að-
stæðum sem skapast hafa svo skyndi-
lega og eru nú til umræðu og úrlausn-
ar. Það á við um einstaklingana jafnt
og heildina. Þetta er samofið þjóð-
arhag.
Lækkum verðið
– núna er tækifærið
Eftir Geir R.
Andersen » Það er komið í ljós,
að slaki í efnahags-
lífinu gerir sömuleiðis
kröfu um slaka í verð-
lagningu, sem er einasta
ráðið til að mæta núver-
andi aðstæðum.
Geir R. Andersen
Höfundur er fv. blaðamaður.