Umbrot - 15.12.1978, Blaðsíða 17

Ég fór á síðastliðnu vori til Sand-
gerðis. Þá varð mér hugsað til þess
þegar ég fór í fyrsta sinn til
vertíðar róðra þar, og hvað þar hafa
orðið miklar breytingar síðan. Mig
langar að lýsa aðbúnaði og vinnu
þeirra sem þar voru á vertíð fyrir
rúmri hálfri öld, ef það gæti gefið
hugmynd um, hvað þeir menn sem
nú eru sem óðast að hverfa úr
atvinnulifinu urðu að leggja á sig
til að sjá fyrir sér og sínum.
Héðan frá Akranesi fóru þá til
róðra í Sandgerði 7 bátar, frá 9-13
lestir, sem voru kallaðir land-
róðrarbátar. Þeir voru. Egill
Skallagrímsson, Víkingur, Valur,
Elding, Einar þveræingur, Trausti,
Sigurfari og 5 svokallaðir stóru-
bátar, Geir goði 36 lestir, Kjartan
Ölafsson 34 lestir, Svala um 30
lestir, Hrefna 34 lestir og Hrafn
Sveinbjarnarson 22 lestir. Þessir
gerðu að og söltuðu aflann um borð
og losuðu heima.
Á hausti voru bátar teknir í slipp
til hreinsunar. Með því hófst í raun
og veru undirbúningur að ver-
tíðinni. Við það unnu menn sem á
bátunum voru og einnig við að
setja upp línu til að fá nokkrar
krónur fyrir jólin. Þá mun hafa
verið greitt 3 kr. á bjóð sem í voru
510 krókar með áhnýtingu og fengu
færri en vildu.
Á heimilum var unnið að
útbúnaði á því sem menn höfðu
með sér, svo sem fötum og fl. Þá
mátti víða sjá ljós fram eftir nóttu,
þá stóð einnig yfir undirbúningur
fyrir jólin. Þetta var mikil vinna á
stórum heimilum, að mestu unnin
af húsmæðrum, e.t.v. af litlum
efnum, og blandin kviða þegar
heimilisfeður fóru í margra
mánaða fjarveru. Ég minnist þess
t.d. að við fórum 4 frá okkar heimili
til Sandgerðis árið 1925 en heima
var móðir min ein með 7 börn.
Annan janúar var borið i bátana
það sem tilheyrði svo sem veiðar-
færi og dót manna sem á bátunum
voru. Kl. 5 siðdegis var sjómanna-
messa sem alltaf var vel sótt af
sjómönnum og þeirra fjölskyldum,
en um kvöldið vár silnaðarsam-
koman, sem kölluð var (en var
síðar haldin 30. des. það þótti ekki
viðeigandi að fara á skemmtun
eftir messu), með ýmsum skemmti-
atriðum og síðan dansað til
morguns. Að morgni 3. janúar fóru
þeir sem tilbúnir voru til Sand-
gerðis ef veður leyfði, og hofst þar
með fjarvera manna frá heimilum
sínum til páska.
Þegar til SOandgerðis kom var
öllu dóti skipað upp, síðan var lagt
út legufærum sem báturinn lá við
(og kallaðar voru múrningar). Að
því búnu var öllu sem tilheyrði
bátnum komið á sinn stað, menn
fóru með sitt dót í verbúðina sem
var eitt herbergi með 6 rúmum
fyrir tvo, sem kallaðir voru
laxmenn. í þessu herbergi, sem var
6 metra lángt og 4-5 metra breitt
voru 10 menn og ráðskona. I því
var fríttstandandi kolaeldavél til
upphitunar og matseldar, einnig
var hún notuð við þvotta, þvi þetta
fór allt fram í einu og sama
herberginu. Við hverjar verbuðar-
dyr stóð vatnstunna fyrir
neysiuvatn skipshafnar og í
mörgum tilfellum geymsla beint á
móti fyrir sjóföt og fl. Þegar menn
voru búnir að búa um rúm sín og
koma skrínum sínum fyrir sem
höfðu að geyma brauð og annað
sem menn lögðu sér til, var drukkið
fyrsta kaffi hjá ráðskonunni.
Að því loknu fóru landmenn að
undirbúa beitningu. Venjulega var
byrjað með 10-12 bjóð, en þeir sem
á sjónum voru fóru að útbúa færi
og annað sem tilheyrði um borð.
Venjulega var róið kl. 2-4 að nóttu,
þá var öll lína beitt í trog sem borin
voru á herðum sér í og úr íshúsi
niður í bát, en ef fjara var þegar
farið var á sjóinn þá fram fyrir
bryggju, því þær stóðu á þurru og
þá í bjóðabátinn. Einnig var öll
beita borin á bakinu í beitingarhús.
Rafmagn var framleitt frá rafstöð
sem var sameign stöðvanna
Haraldar Böðvarssonar og Lofts
Loftssonar, það var slökkt kl. 12 á
miðnætti nema þegar ró’ð var þá
eftir því hvað aðgerð stóð lengi.
A landróðrarbátum voru 5 menn
í landi, beittu línuna og gerðu að
aflanum. Þegar beitningu var lokið
var línan sett á ishús, nema liti út
fyrir sjóveður eða ef frost voru. Ef
línan var mjög klömmuð þegar
komið var af sjónum var stundum
hitaður sjór og hlet yfir bjóðið. Þá
var ekki upphitun í neinu
beitningar plássi, menn höfðu ótrú
á að láta beituna þiðna. Þegar búið
var að hreinsa beitningarpláss var
farið að taka salt i væntanlegan
afla, einnig það urðu menn að bera
í söltunarhús, síðan sóttur sjór
niður á bryggju og honum ekið á
handvagni að uppvöskunarkari. Að
þessu loknu var farið heim í
verbúð. Þeir sem áttu að sækja
vatn fyrir ráðskonuna þann daginn
fóru í það (þá var allt vatn sótt í
fötum í brunn), hinir fóru að
greiða flækjur ef til voru, eða
hnýta á. Það var alltaf gert ef tími
var til, aðallega þó i landlegum.
Þegar bátar fóru að koma að
urðu menn að vakta sinn bát, gat sú
bið oft orðið löng ef einhverjar
tafir urðu á sjónum eða vegna
veðurs þá voru ekki komnar
talstöðvar í báta til öryggis og til að
láta vita um væntanlegan komu-
tíma í landi eins og nú tíðkast.
Þegar báturinn kom að var
fiskinum skipað upp, stundum á
bjóðabátum, þegar lágsjávað var og
kastað upp á kláf, sem var við
bryggjuhausinn, þaðan upp á
bryggju og síðan ekið í
handvögnum að aðgerðarkassa.
Einnig var linunni sem kom af
sjónum ekið með sama hætti. Það
má geta þess, að hjá Haraldi voru
vagnar á teinum fram á bryggju, til
að aka bjóðum og salti og þóttu
mikil þægindi. Þegar því var lokið
hófst aðgerð. Þá var allur fiskur
flattur í salt, hver fiskur vandlega
þveginn og kreist úr allt blóð, enda
var fiskur þá hvítur og fallegur.
Lifur var öll hirt og komið að
bræðsluhúsdyrum, sömuleiðis öll
hrogn hirt og söltuð. Á sumum
bátum var hafður maður til að
skera sundmaga úr hryggjum og
salta. Þeir hjálpuðu til við for-
færingu á fiski og fl. Ef ekki var
skipað upp var komið með 5 bjóð í
land handa landmönnum til að
beita á meðan beðið var eftir að
báturinn flyti að bryggju. Það var
hver timi notaður.
Þetta var mikil og erfið vinna,
þegar afli var góður var oft lítill
svefn. Þá voru menn samtaka og
hjálpuðu hver öðrum ef með þurfti.
Það var metnaður i mönnum að
afla sem mest og sem dæmi um
hvað menn voru samtaka komu
sjómennirnir oft í aðgerð ef afli var
góður og voru í 1-2 tíma. Það
munaði mikið um 5 menn þennan
tíma, áður en þeir fóru á sjóinn
aftur. Þrátt fyrir mikla vinnu og
vökur voru menn kátir. Mátti oft
heyra tekið lagið eða kveðst á þó
beitt væri af kappi. Það sem her
hefur verið sagt á að mestu við
störf þeirra sem í landi voru.
Fæði var mjög einhæft. Mikið
notaður fiskur, oft tvisvar á dag, kl.
10 f.h. Mjólkurgrautur úr dósa-
mjólk kl. 3 og fiskur að kveldi, og
fór eftir ráðskonunni hvernig hann
var framreiddur. Kjöt sást varla
nema ef ferð féll að heiman og
mönnum var sendur biti ásamt
einhverju með kaffi, og bréf með
fréttum að heiman.
Þegar landlegur voru var hnýtt á
og sett upp lína ef með þurfti. Þá
var einnig fiskur forfærður,
kunningjar voru heimsóttir,
stundum spilað og stundum voru
dansleikir eða leiksýningar.
Hjá þeim sem á sjónum voru
hófst róðurinn með því að settur
var fram hinn svonefndi bjóða-
bátur. í hann var beitta línan tekin
og róið með þau um borð. Á þessum
minni bátum var línan höfð í lest á
útleið, vélamaður fór að hita upp
vélina og gangsetja, síðan var
legufærum sleppt. Kveikt var upp í
ofnkút sem var í lúkar til
upphitunar. Þá voru ekki kojur í
mörgum þessum minni bátum,
heldur bekkir sitt hvoru megin sem
menn lágu á. Þá var venja að lesa
sjóferðabæn, formaður kallaði til
skipverja: við skulum biðja fyrir
okkur. Tóku þá allir ofan höfuðföt
á meðan.
Á miðin var 1 1/2-3 tíma sigling.
Eftir landlegur urðu hásetar að
yfirfara færi, þá voru öll færi
undin upp á belgina. Þeir vildu
leka loftinu. Varð þá að taka færin
af, belgirnir blásnir upp og færin
síðan undin upp á þá aftur. Menn
fengu oft hrátjöru á varir sér, en
um það fékkst enginn. Þetta varð
að gera þó það þætti ekki gott sjó-
sóttarmeðal ef menn voru sjó-
veikir. Þegar komið var á miðin
kallaði formaður að leggja. Menn
gölluðu sig og fóru síðan upp að
lagningunni. Þá var öll lína lögð á
höndum með þeim hætti að bjóðið
stóð á stól út við lunningu, venju-
lega stjórnborðsmegin. Sá sem
lagði stó fyrir aftan bjóðið og tíndi
út línuna, fyrir haftan hann sat
maður sem kallaður var stoppari,
hann átti að vera tilbúinn að taka í
linuna ef flæktist á meðan sá sem
lagði reyndi að greiða og láta vita
ef of mikil ferð var á bátnum.
Lagningin tók 1-1 1/2 tíma. Þetta
var mjög kaldsamt verk, t.d. í
norðanátt og frosti. Þá stóð vindur
og ágjöf í fang þessara manna. Sá
sem lagði varð alltaf að vera
berhentur, flestum þótti sem
róðurinn væri búinn þegar búið var
að leggja linuna og ljósbaujan
komin á endann með olíulugt, sem
andæft var við þar til farið var að
draga. Það kom fyrir að slokknaði á
lugtinni. Var þá haldið sig við
næsta bát eða andæft á færi sem
haldið var í, menn skiptust á að
standa baujuvakt á meðan legið var
yfir. Þá voru ekki allir bátar raf-
lýstir, en lýstir upp með karbít-
ljósum en í lúkar og vélarúmi voru
oliulugtir.
Áður en byrjað var að draga var
hitað ketilkaffi. Kaffið sett útí
þegar vatnið sauð og látið setjast
til. Siðan fengu menn sér kaffi og
brauð. Vatn var haft á trékút sem
tók 40-60 lítra, sem var eingöngu í
kaffi og til drykkjar, þá höfðu
sjómenn með sér matarkassa.
Það voru flestir sem drógu 3 bjóð
á klukkutíma og sumir minna.
Menn höfðu þá trú að ef dregið
væri hart myndi fiskurinn slitna af.
Það kom fyrir ef afli var góður, en
slæmur botn, að línan var tekin af
spilinu og dregið á höndum. Öll
færi voru dregin á höndum. Þá
voru ekki færaskífur á spilinu. Ef
línan slitnaði og veður var slæmt og
dimmviðri, gat tekið langan tíma að
finna hana aftur og kom fyrir að
hún fannst ekki. Þegar búið var að
draga línuna var gengið vel frá öllu
á dekki, lestarlúgur skálkaðar. Ef
mótvindur var í land var fram-
mastur fellt. Það voru margir
minni bátar sem gátu fellt mastur
svo minna stæði í, og gengi betur.
Oft var langt landstim ef hvessti af
austri eða suð-austri og fylgdi oft
dimmviðri. Hafa varð gát á öllu
sem gat gefið til kynna að farið
væri að nálgast land. Það voru ýmis
merki, sem menn höfðu, svo sem
sjolag, straumar, fugl o.fl. Þá voru
engin þau hjálpar- og öryggistæki
sem eru nú algeng, svo sem ratar,
dýptarmælar o.fl. Það eina sem
menn höfðu var áttaviti og handlóð
til að mæla dýpi. Þegar farið var að
nálgast land og dimmviðri var, var
oft hafður maður fram á til frekara
öryggis, gá að vitum og ljósum í
landi. Þegar í land var komið kom
ráðskonan með kaffi handa
sjómönnunum, síðan var skipað
upp aflanum og bjóðin tekin ef leit
út fyrir sjóveður, bátnum síðan lagt
í legufærin þar til farið var í róður
aftur. Svona gekk þetta til út
vertíðina.
Það var farið heim á miðvikudag
eða skírdag og verið heima þar til á
annað eða þriðja í páskum. Þá var
farið aftur og verið til loka, sem
voru 11. maí. Þegar heim kom var
öllu dóti skipað á land við
bryggjuna í Steinsvör, síðan var
farið með bátinn vestur á
Lambhúsasund og legufærum lagt.
Venjulega var allur fiskur viktaður
og lagður inn sem kallað var áður
en farið var heim. Það munu hafa
verið 2-300 skippund, i skippundi
voru 500 pd af fullstöðnum fiski,
þ.e. af fiski sem búinn var að
standa í salti kannski allan
veturinn.
Úrgangsfiksi, sem kallaður var
tros var skipt, það var aðallega salt-
fiskur sem kom á heimilin og þótti
góður þegar búið var að þvo hann
og þurrka. Hlutir munu hafa verið
frá 600-1200 kr. á hæstu bátum.
Ef menn þurftu að leita læknis ,
varð að fara gangandi yfir Miðnes-
heiði til Keflavikur, því enginn
læknir var þá í Sandgerði. En síðar
setti Haraldur Böðvarsson á stofn
lesstofu fyrir skipshafnir, með
tímarit og blöð, einnig gátu menn
skrifað þar bréf. I sambandi við
stofuna hafði Rauði krossinn
hjúkrunarkonu á staðnum, og var
oft leitað til hennar með
fingurmein o.fl.
í Sandgerði voru aðallega tvær
verslanir sem stöðvarnar áttu. Þar
versluðu menn, sem á bátunum
voru. Þessar verslanir höfðu sin á
milli samkomulag um að gefa
mönnum sem kallað var milliskrift
upp á vörur, sem þá vantaði, og
ekki voru til t.d. hjá H.B. en
fengust hjá L.L. og öfugt, þvi
peningar sáust ekki.
Á sunnudögum voru lesnir hús-
lestrar á sumum bátum, eða farið í
kirkju, þá suður á Hvalsnes, eða
inn að Útskálum.
A útilegubátum, það er bátum
sem söltuðu aflann um borð, var
önnur tilhögun. A þeim voru 7
menn á sjónum með kokk og 4 í
landi, sem biettu línuna og fóru um
borð í aðgerð.Þegar komið var að í
myrkri voru gefin merki með
ljósum þegar beygt var inn álinn.
Þá fóru menn á stað um borð í
aðgerð og tóku beittu linuna með ef
leit út fyrir sjóveður, annars voru
menn sendir í land á nóttunni.
Þegar róið var, varð að hafa
hraðann á til að verða ekki langt á
eftir öðrum. Þegar aðgerð var lokið
komu lifrarbátar sem stöðvarnar
áttu, til að sækja lifur, hún var
flutt í land í pokum. Á þessum
bátum voru 5 menn sem fóru í alla
útilegubáta.
17