Morgunblaðið - 07.05.2019, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 7. MAÍ 2019
Umræður um hinn umdeilda
þriðja orkupakka eru harðar. Af
hálfu margra þeirra, sem standa
gegn innleiðingu pakkans eftir
þeirri leið sem stjórnvöld hafa
ákveðið að fylgja, gætir mikillar
tortryggni. Hún beinist að ESB og
stöðu Íslands gagnvart bandalag-
inu. Að sjálfsögðu er þessi tor-
tryggni ekki án tengsla við þróun
Evrópusambandsins frá þeim tíma
er Ísland gerðist aðili að fjórfrels-
inu. Ferill sambandsins á því tíma-
bili er skrautlegur og hefur reynst
mörgum skaðlegur, innan ESB og
EES.
Af hálfu þeirra sem vilja standa
að innleiðingunni með stjórnvöldum
eru menn missannfærðir. Hluti þess
liðs vill inngöngu í ESB og skeytir
því ekki hvort sambandið er laskað
eða ekki. Meðal þeirra stuðnings-
manna þriðja orkupakkans sem eft-
ir standa hefur orðið vart við óör-
yggi sem nær jafnvel inn til
ríkisstjórnina.
Það virtist – alla vega um tíma –
ekki vera fyllilega ljóst innan rík-
isstjórnarinnar, hvort lýðveldið
hefði rétt til að ákveða hvort lagður
yrði sæstrengur til Íslands. Sá ráð-
herra sem fer með orkumál hefur
lýst því yfir að ekki sé útilokað að
grunnreglur EES-samningsins um
frjálst vöruflæði geri það að verkum
„að óheimilt sé að leggja fortaks-
laust bann við lagningu strengs (til
Íslands). Ráðherrann var ekki viss
en bætti því við „sé það raunin er
sú staða uppi nú þegar, hefur verið
það frá því að EES-samningurinn
var samþykktur fyrir um ald-
arfjórðungi, og er með öllu ótengt
þriðja orkupakkanum“. Tilvitnunina
er að finna í Bændablaðinu 15/11 sl.
Ég hef vakið athygli á þessum
vangaveltum og hefur þeim ekki
verið mótmælt. Lögfræðingar
hlynntir þriðja orkupakkanum hafa
staðfest að það sé með öllu óheimilt
að setja reglur sem banna fyrir-
tækjum eða ríkjum aðgang að ís-
lenskri orku.
Á hinn bóginn hafa utanrík-
isráðuneyti og atvinnuvega- og ný-
sköpunarráðuneyti lýst því sameig-
inlega yfir að ákvörðunarvald um
raforkustreng milli Íslands og innri
raforkumarkaðar ESB liggi alfarið
hjá íslenskum stjórnvöldum. Ráðu-
neytin tvö taka fram að ákvæði
þriðja orkupakkans eins og þau
gilda gagnvart Íslandi breyti ekki
núverandi lagalegri stöðu að þessu
leyti.
Umfjöllun sérfræðinganna
Hugsanlegt er að þessi sameig-
inlega yfirlýsing hafi komið atvinnu-
vega- og nýsköpunarráðherra inn á
„rétta“ braut. Vangaveltur um þetta
valdsvið geta tengst athugasemdum
í „Álitsgerð um stjórnskipuleg álita-
mál tengd framsali ríkisvalds til
stofnana ESB/EFTA vegna þriðja
orkupakka ESB.“ Höfundar henn-
ar, þeir Friðrik Árni
Friðriksson Hirst og
Stefán Már Stef-
ánsson, vandvirkir og
nákvæmir fræðimenn,
reyna eftir atvikum að
láta ekki ýta sér út í
stjórnmál.
Í álitsgerðinni er
fjallað neðanmáls (bls.
35) um hugsanlegt til-
felli þar sem markaðs-
aðilar innan ESB/EES
krefðust þess að raf-
orkutengingu við Ís-
land (um sæstreng) yrði komið á. Í
því tilfelli sé ljóst að markaðsaðilum
sé ekki tryggður neinn réttur til að
gera slíka kröfu. Síðan er bætt við:
„Ekki má þó gleyma því að hafni
Orkustofnun umsókn fyrirtækis þar
að lútandi gæti fyrirtækið snúið sér
til ESA með kæru sem gæti endað
með samningsbrotamáli gegn Ís-
landi. Slík staða gæti reynst Íslandi
erfið.“
Guðlaugur Þór Þórðarson utan-
ríkisráðherra leitaði nánari skýr-
inga hjá skýrsluhöfundunum tveim-
ur sem unnu álitið að beiðni
ráðherrans. Í svarinu draga lög-
fræðingarnir ekki til baka neðan-
málsaðvörun sína í álitsgerðinni. En
þeir ganga eins langt og hægt er til
að draga úr veikleika þeirrar lausn-
ar, sem ríkisstjórnin hefur valið.
Þeir telja „ósennilegt“ að Eftirlits-
stofnun EFTA (ESA) geri at-
hugasemd við þá leið sem ríkis-
stjórnin hefur ákveðið að fara við
innleiðingu þriðja orkupakkans.
Þeir taka m.a. fram að valdheimildir
ACER (ESA) nái ekki til ákvarðana
um hvort sæstrengur verði lagður
og þær öðlist því ekki gildi nema
strengur verði lagður. Þeir segja yf-
irlýsingu orkumálastjóra ESB póli-
tísks eðlis en hafa samt verulegt
gildi. En í lokin er aðvörun sérfræð-
inganna endurtekin:
„Í áliti okkar lögðum við til aðra
leið, að Alþingi hafnaði innleiðingu
gerðanna og að málið yrði tekið upp
að nýju í sameiginlegu nefndinni
með það fyrir augum að Ísland
fengi undanþágu. Þessi leið hefur
þann kost lögfræðilega umfram þá
leið sem valin var að í henni felast
ekki þeir lögfræðilegu óvissuþættir
sem að ofan er lýst“ (skáletrun
mín). Ég hef verið þeirrar skoðunar
að þriðji orkupakkinn breyti þessari
stöðu og er mótfallinn innleiðingu
hans. Ef ríkissjórnin telur sig
knúna til að innleiða pakkann væri
það skárri leið að ganga tryggilega
frá fyrirvara innan sameiginlegu
EES-nefndarinnar um að það sé í
hendi íslenskra stjórnvalda að
ákveða hvort sæstrengur verði
lagður.
Gerðumst við ákrifendur
að orkupökkum?
Annað mál, sem vefst fyrir þeim
sem vilja innleiða pakkann án fyr-
irvara, varðar tvo þætti í tengslum
orkumála við EES-samninginn.
Annars vegar er það hvenær orku-
mál urðu hluti af EES-
samningnum. Í svari
utanríkisráðherra við
fyrirspurn Óla Björns
Kárasonar er fullyrt að
reglur um viðskipti
með orku hafi verið
hluti samningsins um
Evrópska efnahags-
svæðið frá gildistöku
hans árið 1994. Þá hafi
orka sem er skilgreind
sem vara, fallið undir
frjálsa vöruflutninga,
þ.e. hluta fjórfrelsins.
Í svari utanríkisráðuneytisins ból-
ar að vísu á efasemd um að fyrri
fullyrðing standist um að viðskipti
með orku hafi verið hluti samnings-
ins um EES frá undirritun. Vitnað
er í þann atburð þegar fyrsta raf-
orkutilskipun ESB var innleidd á Ís-
landi í desember 1996: „Að minnsta
kosti frá þeim tíma hefur raforka
verið skilgreind eins og hver önnur
vara á innri markaði ESB,“ segir í
svari utanríkisráðherra til Óla
Björns Kárasonar. Hér skeikar þó
ekki nema tæpum tveimur árum.
Hitt álitamálið er það hvort Ísland
varð áskrifandi að framtíðarstefnu-
mótun og lagasetningu í orkumálum.
„Við lögfestingu EES-samningsins
voru orkumál hluti samningsins,
þótt stefnumörkun og lagasetning
ESB um innri markað raforku hafi
ekki verið langt komin á þeim tíma,“
segir í svari svari utanríkisráðherra
til Óla Björns Kárasonar. Þetta seg-
ir sína sögu um þröngan kost Ís-
lands. Hægt er þó að ganga enn
lengra.
Til eru þeir sem telja að stefnu-
mótandi ákvarðanir hafi verið tekn-
ar til framtíðar árið 2003. Sam-
kvæmt þessari túlkun geta þeir sem
samþykktu fyrsta orkupakkann ekki
fært klukkuna aftur fyrir 2003 þegar
orkupakkar tvö og þrjú birtast. Má
telja líklegt að þegar fjórði og
fimmti orkupakkinn birtast sé svig-
rúmið ekki mikið meira. Með örlaga-
hyggju af þessu tagi þarf ekki að
hafa miklar áhyggjur af hinu svo
kallaða tveggja stoða kerfi.
Áhrifarík ræða
Árið 2000 flutti ég – sem formaður
utanríkismálanefndar alþingis –
ræðu í aðdraganda þess að fyrsta
raforkutilskipun ESB var innleidd í
íslenskan rétt árið 2003. Ég var þá
enn jákvæðari gagnvart Evrópusam-
bandinu en síðar varð, einkum eftir
reynslu Íslendinga af ESB í efna-
hagskreppunni. Ég benti á það í
ræðu minni að íslenski markaðurinn
væri einangraður og því hefði orku-
markaður ESB/EES litla þýðingu
fyrir okkur. Hins vegar tók ég fram
að ekki væri loku fyrir það skotið að
raunhæf samkeppni gæti orðið um
framleiðslu og sölu á raforku. Það
var þó augljóst að við hefðum getað
ýtt undir samkeppni af sjálfsdáðum,
en svigrúm var þar takmarkað
vegna aðstæðna.
Það er mögulegt að einhverjum
yfirsjáist að á þessum árum voru
nokkur ríki, sem áður höfðu lotið
valdi Sovétríkjanna, að sækja um að-
ild að Evrópusambandinu. Flest
höfðu þessi ríki mikla þörf fyrir að
komast inn á öruggari orkumarkað
en þau höfðu búið við. Fyrsta orku-
tilskipunin hafði því mikla þýðingu
fyrir þessi ríki. Ég hafði verið í sam-
bandi við talsmenn þessara ríkja á
vettvangi Evrópuráðsins og vissi því
vel við hvers konar vandamál þau
áttu að glíma. Á þessum þáttum var
byggð fremur vinsamleg umfjöllun
mín um fyrsta orkupakkann í sölum
Alþingis árið 2000. Fyrsta orku-
tilskipunin var hagstæð og nauðsyn-
leg nýfrjálsum ríkjum en hafði lítið
sem ekkert vægi fyrir Ísland á þeim
tíma enda var landið ótengt orku-
markaði ESB.
Á þetta er minnt vegna þess að
Björn Bjarnason telur að með þess-
ari ræðu minni hafi ég flutt fagn-
aðarboðskap um alla framtíðarskipan
orkulöggjafar ESB, og þar með sér-
staklega um þriðja orkupakkann.
Þróun Evrópusamvinnunnar
Ég hef lengi fylgst með þróun
Evrópusamvinnunnar og haft af því
áhyggjur hve lítil tengsl umræðan
hér á Íslandi hafði við sagnfræði-
legan bakgrunn samstarfs Evrópu-
landa. Árið 2011 gaf ég út lítið rit um
þróun ESB í ljósi sögunnar. Var það
gert í tilefni þess að þá hafði ríkis-
stjórn Jóhönnu Sigurðardóttur sótt
um aðild að Evrópusambandinu, þeg-
ar þjóðin var enn í áfalli eftir láns-
fjárkreppuna sem hófst 2007 og
breyttist á árunum 2011-2015 í al-
menna efnahagskreppu innan ESB.
Allmargir í Sjálfstæðisflokknum hafa
gluggað eitthvað í þessa litlu bók, því
ég dreifði henni á Landsfundi um
það leyti sem hún kom út.
Björn Bjarnason, fyrrverandi ráð-
herra, var býsna sáttur við þessa út-
gáfu og var ritdómur hans vinsam-
legur. Í þessu riti komu fram helstu
atriði um þróun Evrópusamstarfsins.
Þar var einnig farið yfir erfiðleika og
innri mótsagnir ESB. Verður ekki
betur séð en þróun ESB frá 2011 til
dagsins í dag dragi engan veginn úr
gildi þessa bláa kvers.
Þótt ýmislegt hafi raungerst af
þeim vandamálum, sem tilgreind
voru í þessari athugun minni, fór
því þó fjarri að ég hefði haft ímynd-
unarafl til að sjá fyrir alla þá óreiðu,
aðgerðarleysi og mistök, sem ein-
kenndu viðbrögð ESB við fjár-
málakreppunni. Um þá sorgarsögu
hefur verið fjallað talsvert af fræði-
mönnum. Þar á meðal eru hagfræð-
ingar sem sem höfðu aðstæður til
að fylgjast vel með þróun mála inn-
an alþjóðlegra stofnana, sem freist-
uðu þess að aðstoða ESB við að
bregðast við kreppunni. Ég bætti
því við nokkuð ítarlegri umfjöllun
um viðbrögð ESB við efnahags-
kreppunni í greinum sem ég birti
fyrir skömmu í Morgunblaðinu.
Minn gamli samherji, Björn
Bjarnason, er duglegur að skrifa og
brást við greinum mínum. Nú fór
hins vegar að draga úr hlýleikanum.
Hann viðurkenndi þó að umfjöllun
mín gæti reynst gagnleg.
Mér varð þó ljóst að Björn virtist
ekki hafa tekið nærri sér marg-
víslegt virðingarleysi ESB fyrir eig-
in reglum og skyldum gagnvart Ís-
landi, þegar kreppan og ráðstafanir
Breta og Hollendinga brunnu á
okkur. Sýni menn tómlæti í garð
þessa virðingarleysis, sem Evrópu-
sambandið sýndi hagsmunum Ís-
lands við þessar aðstæður, sem
sambandinu bar þó að lagaleg
skylda til að taka til athugunar, hef-
ur það afleiðingar. Ég taldi því að
Björn væri ekki vel fallinn til að
stýra hlutlausri og faglegri útttekt
á gildi EES-samstarfsins. Hann
taldi þá afstöðu flokkast undir for-
dóma.
Þetta virðingarleysi er þó sá
raunveruleiki sem blasir við í dag.
Evrópuréttur býr við þær aðstæður
að hann víkur iðulega fyrir pólitísk-
um þrýstingi þeirra sem hafa stöðu
til þess, en það eru öðrum fremur
stærri og veigameiri aðildarríkin.
Við þær aðstæður er erfitt að
treysta fyllilega leikreglum um
skyldur og réttindi aðildarlanda
ESB/EES og þeim stofnunum sem
fylgjast með því að farið sé að
reglum.
Þegar spurt er
væri gott að fá svör
Það tengist umræðum um þriðja
orkupakkann, hvort áform eru um
að tengja Ísland við orkumarkað
ESB/EES. Á heimasíðu Lands-
virkjunar kemur fram mikill áhugi á
slíkri tengingu. Þegar litið er á rök-
stuðning stofnunarinnar fyrir lagn-
ingu sæstrengs er ljóst að þar er
um mjög pólitísk álitamál að ræða.
Ég hef spurst fyrir um það í
blaðagrein hvort stofnunin stundi
stjórnmál í tómarúmi eða hvort hún
styðjist við velvilja ríkisstjórnar-
innar í þessu máli. Því ætti að vera
hægt að svara vafningalaust. Það
hefur á hinn bóginn ekki gerst, svo
mér sé kunnugt.
Eftir Tómas I.
Olrich »Evrópuréttur býr við
þær aðstæður að
hann víkur iðulega fyrir
pólitískum þrýstingi
þeirra sem hafa stöðu til
þess, en það eru öðrum
fremur stærri og veiga-
meiri aðildarríkin. Við
þær aðstæður er erfitt
að treysta fyllilega leik-
reglum um skyldur og
réttindi aðildarlanda
ESB/EES.
Tómas Ingi Olrich
Höfundur er fv. alþingismaður og
ráðherra.
Efasemdir um stöðu Íslands
Rannsóknir í dag
sýna okkur að atlæti
fyrstu æviárin skiptir
sköpum fyrir heilsu síð-
ar á ævinni.
Ef við hugsum til
framtíðar, þá hugsum
við um aðstæður og um-
hverfi barna í okkar
samfélagi. Hvernig get-
um við aukið líkur á að
börn á Íslandi búi við
gott atlæti?
Það er í mörg horn að líta, eitt af
þeim hornum er sá algengi vandi sem
við sinnum hjá SÁÁ, áfengis- og
vímuefnafíkn.
Til SÁÁ leitar ungt
fólk sem flest vill hætta
neyslu áfengis og ann-
arra vímuefna, þar sem
neyslan hefur breytt að-
stæðum þess og mögu-
leikum. Helmingur
þeirra á börn. Oftar en
ekki er þetta unga fólk
óánægt með framlag
sitt í uppeldinu, finnst
neyslan hafa haft áhrif á
getu sína til að vera þeir
uppalendur sem það
vildi og gæti verið.
Hvað er mikilvægara en að veita
þessum einstaklingum tækifæri?
Tækifæri til inngrips til að hætta
neyslu sem þau hafa öll reynt end-
urtekið áður en til þess kemur að leita
aðstoðar. Það er það sem þau biðja
um og banka upp á hjá SÁÁ. Þarna
vildum við geta lokið upp dyrum, allt-
af, fljótt og örugglega, opna mögu-
leikann til breytinga.
Það er augljóst hverjir gætu fengið
mestan ágóða af þeim breytingum
sem geta orðið, þegar einstaklingur
með fíknsjúkdóm hættir neyslu
áfengis og annarra vímuefna. Það eru
jú börn þeirra.
Það er algjörlega ótækt að hafa
ekki tækifæri til að svara öllum þeim
köllum og beiðnum sem berast.
Auk þess eru börn foreldra með
fíknsjúkdóm sjálf í aukinni áhættu að
fá fíknsjúkóm síðar á ævinni vegna
líffræðilegra þátta. Að eiga foreldra í
bata frá fíkn er mikilvægt varðandi
snemminngrip og íhlutun í vanda
þessara barna síðar meir, ef til þess
kemur.
Börn fólks með fíknsjúkdóm hafa
fengið sálfræðiþjónustu á göngudeild
SÁÁ í meira en áratug. Sú þjónusta
hefur aldrei verið fjármögnuð af rík-
inu og því borin uppi af söfnunarfé frá
almenningi. Þessi mikli áhættuhópur
ætti að vera í miðpunkti varðandi sér-
tækar forvarnir. SÁÁ hefur ekki hætt
þessari þjónustu og vonast eftir skiln-
ingi yfirvalda á henni og helst tæki-
færi til að efla hana til muna.
Framlag almennings með styrkj-
um, álfakaupum og velvild er það sem
gerir SÁÁ kleift að veita 30% meiri
þjónustu en ríkið er tilbúið að borga
fyrir. Þjónustan er ódýr, hún er vel
virk og gengur alla daga. Hún er veitt
af heilbrigðisstarfsmönnum á mörg-
um starfsstöðvum og með mismun-
andi inngripum.
Við getum meira, ef við fáum til
þess tækifæri. Næg eru verkefnin,
ekki hvað síst meðal foreldra og
barna þeirra.
Lengi býr að fyrstu gerð
Eftir Valgerði
Rúnarsdóttur » Framlag almennings
með styrkjum, álfa-
kaupum og velvild er
það sem gerir SÁÁ
kleift að veita 30% meiri
þjónustu en ríkið er
tilbúið að borga fyrir.
Valgerður Rúnarsdóttir
Höfundur er sérfræðilæknir hjá SÁÁ.