Morgunblaðið - Sunnudagur - 30.06.2019, Blaðsíða 16

16 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 30.6. 2019
S
egja má að Bretar taki meira mark á
sinni óskrifuðu stjórnarskrá en Ís-
lendingar á sinni, sem þó var sam-
þykkt af nærri öllu atkvæðisbæru
fólki í landinu og staðfest á helgasta
reit þjóðarinnar, á hennar stærstu
stund við stofnun lýðveldis. Vissulega hafa ýmsir
þættir hinnar óskrifuðu bresku stjórnarskrár skýrst í
meðförum.
Þjóðhöfðinginn hefur enn síðasta orðið um það hver
skuli skipaður til að gegna embætti fyrsta ráðherra
hans. En sá veruleiki hefur þó tekið breytingum enda
venjuréttur áhrifamikill í túlkun og nálgun.
Lengi hefur fráfarandi forsætisráðherra ráðið
miklu eða mestu um það, hver tekur við af honum, ef
þannig háttar til, eins og nú, að flokkur hans hafi
áfram meirihluta eða starfhæfan meirihluta í Neðri
deild þingsins. Harold Macmillan sem var forsætis-
ráðherra 1957-1963 lagði til við drottingu sína að Alec
Douglas-Home tæki við af sér þegar óvænt veikindi
og spítalalega urðu til þess að hann taldi að forsætis-
ráðherraferlinum væri lokið.
Veikindin rjátluðust þó af Macmillan, en þá gilti að
það er líka of seint að iðrast eftir pólitíska dauðann
eins og hinn.
The magic circle
Það komu allmörg fyrirmenni Íhaldsflokksins að
vangaveltum um það hver skyldi taka við kefli for-
sætisráðherra. Fyrirmennin voru kölluð til, án nokk-
urrar fyrirfram gefinnar reglu. Fékk þessi óræði
valdakjarni í framhaldinu heitið „the magic circle“ frá
Iain Macleod, sem var þá, eins og Boris Johnson síð-
ar, ritstjóri Spectator, og öðlaðist nafngiftin sess í
stjórnmálasögunni.
En lokaorðið gagnvart drottningunni í Bucking-
hamhöll átti rúmfasti forsætisráðherrann. Og Elísa-
bet II fylgdi ráðum hans, venju samkvæmt. Macmill-
an gerði ekki sína tillögu af því að hann teldi endilega
að Alec Douglas-Home væri líklegastur til afreka í
embætti. Hann taldi hins vegar að Alec myndi frekar
en hinir sem til álita kæmu hlusta á sínar tillögur og
verða lengst háður honum.
Forsætisráðherraefnið var 14. jarlinn af Home. Og
þótt það hefði gengið í fyrri tíð að forsætisráðherra
sæti í Lávarðadeildinni og gæti því ekki sótt og varið
málstað ríkisstjórnar í Neðri deildinni, þá var það
ekki talið ganga upp lengur. Home sagði því erfða-
titlinum af sér, en sú fórn fór fyrir lítið, því að Home
entist aðeins eitt ár í embættinu en tapaði því þá til
Harolds Wilson. (Home er reyndar borið fram sem
Hjume í þessu tilviki. Það kom ekki til af góðu. Því í
bardaga forðum er liðsforingjar hans hvöttu sína
menn til dáða með því að hrópa nafn jarlsins fór illa.
Þegar menn jarlsins heyrðu hrópað „home, home“
snerust þeir þegar og héldu „heim“. Þá var framburð-
inum breytt í hjume).
Hin endanlega ákvörðun um að ófært væri að for-
sætisráðherra sæti í Lávarðadeildinni var þó tekin á
miklu dramatískari tímum, er heimsstyrjöldin síðari
stóð.
Þjóðstjórn óhjákvæmileg
Þegar að ljóst varð að óhjákvæmilegt yrði að stóru
flokkarnir kæmu báðir að því að stýra landinu í gegn-
um átök um líf og dauða þjóðarinnar var Verka-
mannaflokknum boðin stjórnaraðild. Flokkurinn
sagðist vilja axla ábyrgð en gæti ekki setið í stjórn
undir forystu Chamberlains. Þegar að forsætisráð-
herranum bárust þeir úrslitakostir gat hann ekki þrá-
ast við lengur.
Mál þróuðust hratt á þeim fáu dögum sem úr var að
spila, þannig að tveir menn þóttu koma helst til
greina: Halifax utanríkisráðherra og Winston Churc-
hill. Þeir Chamberlain og Halifax voru friðardúfur af
svipaðri tegund og töldu engan kostnað of mikinn ef
með honum tækist að tryggja frið (um hríð). Hvor-
ugur þeirra efaðist um einlægan friðarvilja Adolfs
Hitlers, ef þess yrði aðeins gætt vandlega að ögra
honum ekki til annars.
Báðir gældu þeir við friðarsamninga við foringjann
þótt stríð væri hafið. Margt ágætt mátti þó segja um
Halifax og hann þótti síðar standa sig vel sem sendi-
herra í Washington á stríðsárunum. En þótt þjálfaður
og virtur diplómat væri þá féll hann fyrir fólum eins
og Göring og velti einnig fyrir sér hvort að ekki mæti
kaupa sér frið við nasistaforingja með því að láta þá
hafa nokkrar portúgalskar nýlendur í meðgjöf.
Churchill síðasti kostur
En það var ekki aðeins Chamberlain sem hallaðist að
því að Halifax væri svarið á þessum válegu tímum.
Konungurinn, Georg VI hafði miklar efasemdir um
Churchill, og taldi hann ólíkindatól sem varasamt
gæti verið að setja í stól forsætisráðherra.
Talið er að þrjóska og og undarleg afskipti Churc-
hills, þegar hann reyndi að koma í veg fyrir afsögn
Játvarðar VIII (árið 1936) hafi setið í konunginum
bróður hans.
Georg VI átti þó heldur betur eftir að breyta um álit
á Churchill. Með þeim tókst mikil og góð persónuleg
vinátta sem hélst á meðan báðir lifðu og fluttist þá til
arftaka hans, Elísabetar II.
Það var ekki einn af helstu kostum stríðshetjunnar
að hafa hægt um sig og þegja á þeim stundum þegar
að mikið var í húfi. En það tókst Churchill þó að gera
á þessari ögurstundu þegar að Chamberlain og kon-
ungur reyndu að koma Halifax í leiðtogastöðuna, sem
hefðu verið afdrifarík mistök.
En það voru ekki aðeins fráfarandi forsætisráð-
herra, og hans hátign konungurinn sem vildu ekki
Churchill. Sama gilti um meirihluta þingmanna
Íhaldsflokksins og leiðtoga Verkamannaflokksins og
almenna þingmenn hans. Sá kunni fréttamaður Thor-
olf Smith skrifaði læsilega bók um Churchill sem
bréfritari eignaðist á útgáfuárinu 1965, árið sem
kempan lést. Thorolf lýsir atburðarásinni þannig:
„Nú hófust miklar viðræður að tjaldabaki, því að eng-
um duldist, að ríkisstjórninni var ekki sætt lengur.
En hvað tæki við vissi enginn. Meðal þeirra, sem til-
nefndir voru sem forsætisráðherrar, voru Halifax,
Churchill og Leo Amery.
Flestir íhaldsþingmenn munu hafa hallazt að Hali-
fax lávarði sem forsætisráðherra og raunar þingmenn
Verkamannaflokksins líka.
Flestir þingmenn virtust þeirrar skoðunar, að ekki
kæmi til mála annað en mynda nýja ríkisstjórn á
breiðum grundvelli með þátttöku Verkamannaflokks-
ins. Á annan hátt yrði ekki hægt að sameina þjóðina
til hinna miklu átaka, sem framundan hlutu að vera.
Einn helzti leiðtogi Íhaldsflokksins, Brendan Brac-
ken, kom að máli við foringja Verkamannaflokksins,
Clement Attlee, til þess að tala máli Churchills, en
Attlee tók því fálega, að Churchill yrði forsætisráð-
herra vegna fortíðar sinnar, er hann hefði sýnt verka-
lýðshreyfingunni fjandskap.
Örlögin úrræðabest
Neville Chamberlain var ráðvilltur og vissi ekki, hvað
til bragðs skyldi taka. Undir miðnætti leizt honum
þannig á málið, að hann gæti ekki haldið áfram sem
forsætisráðherra, enda þótt Churchill bæði hann að
láta ekki hugfallast vegna atkvæðagreiðslunnar.
Undir morgun hallaðist Chamberlain að því, að ráð-
legast væri að hann myndaði samsteypustjórn ef
Verkamannaflokkurinn féllist á að leggja til ráðherra
í slíka stjórn undir forsæti hans. Að lokum lýsti
Chamberlain yfir því, að hann teldi að mynda yrði
nýja samsteypustjórn með þátttöku Verka-
mmannaflokksins. Hann kvaðst vita, að Verka-
Samhengi
í sviptingum
örlaganna
Reykjavíkurbréf28.06.19