Morgunblaðið - 03.08.2019, Side 21

Þegar við hugsum til þess
sem helst hefur mótað lýðveldið
okkar og það sem skilgreinir
okkur sem þjóð berst talið oft
að menningunni; að tungumál-
inu, bókmenntunum og nátt-
úrunni. Í sjálfstæðisbaráttunni
var þjóðtungan ein helsta rök-
semd þess að Íslendingar væru
sérstök þjóð og sjálfstæð-
iskröfur okkar réttmætar.
Tungumálið er þannig lykillinn
að sjálfsmynd okkar og sjálfsskilningi. Ís-
lensk stjórnvöld hafa í þessu samhengi
kynnt heildstæða áætlun sem miðar að því
að styrkja stöðu íslenskunnar. Mikilvægur
áfangi á þeirri vegferð náðist þegar Alþingi
samþykkti samhljóða þingsályktun um mik-
ilvægi íslenskrar tungu og nauðsyn þess að
tryggja að tungumálið verði áfram notað á
öllum sviðum íslensks samfélags.
Víðtæk samvinna
Tugir umsagna bárust um þingsályktunina
en á grunni hennar er unnin aðgerðaáætlun til
þriggja ára, í víðtækri samvinnu og samstarfi.
Allir sem búsettir eru á Íslandi skulu eiga
þess kost að læra og nota íslensku til virkrar
þátttöku í íslensku samfélagi. Helstu markmið
þingsályktunarinnar eru í fyrsta lagi að ís-
lenska verði notuð á öllum sviðum samfélags-
ins, í öðru lagi að íslenskukennsla verði efld á
öllum skólastigum ásamt menntun og
starfsþróun kennara og í þriðja lagi að framtíð
íslenskrar tungu í stafrænum heimi verði
tryggð. Aðgerðaáætluninni er skipt í fimm liði:
Vitundarvakningu um íslenska tungu, mennt-
un og skólastarf, menningu og listir, tækniþró-
un, aðgengi og nýsköpun og að lokum stefnu-
mótun fyrir stjórnsýslu og atvinnulíf.
I. Vitundarvakning um íslenska tungu
Stuðlað verði að vitundarvakningu um
mikilvægi íslenskrar tungu, gildi hennar og
sérstöðu. Áhersla verði lögð á mikilvægi
þess að íslenska sé lifandi tungumál í stöð-
ugri þróun og helsta samskiptamál sam-
félagsins. Þessi vitundarvakning, undir yfir-
skriftinni Áfram íslenska!, tengist flestum
sviðum þjóðlífsins og speglast í þeim aðgerð-
um sem hér fara á eftir.
II. Menntun og skólastarf
Mikilvægi læsis. Læsi er lykill að lífs-
gæðum á alþjóðavísu og unnið verður áfram
í skólasamfélaginu að verk-
efnum sem tengjast Þjóðarsátt-
mála um læsi og leitast við að
tryggja virka aðkomu heimila,
bókasafna, rithöfunda og fjöl-
miðla að því verkefni.
Íslenska sem annað móð-
urmál. Þeir sem búsettir eru á
Íslandi og hafa annað móð-
urmál en íslensku, börn jafnt
sem fullorðnir, fái jafngild tæki-
færi til íslenskunáms og stuðn-
ing í samræmi við þarfir sínar.
Skipaður hefur verið verk-
efnahópur sem ætlað er að
marka heildarstefnu í málefnum nemenda
með annað móðurmál en íslensku.
Kennaramenntun. Vægi íslensku verði
aukið í almennu kennaranámi og áhersla
lögð á að örva áhuga verðandi kennara á
tungumálinu. Stuðlað verði að því að efla
sköpunargleði til að byggja upp hæfni nem-
enda og stuðla að jákvæðu viðhorfi til ís-
lenskunnar á öllum skólastigum.
Starfsþróun kennara. Stutt verði við
starfsþróun og símenntun kennara í þeim til-
gangi að efla lærdómssamfélag skólanna.
Áhersla verði lögð á að auka hæfni kennara í
íslensku og að þeir hafi tök á fjölbreyttum
kennsluháttum til að kenna íslensku bæði
sem móðurmál og sem annað mál.
Háskólakennsla og rannsóknir. Haldið
verði áfram uppi öflugri háskólakennslu og
rannsóknarstarfsemi í íslensku bæði í
grunnrannsóknum og hagnýtum rann-
sóknum.
Kennsla á íslensku. Kennsla í mennta-
kerfinu á 1.-6. þrepi hæfniramma fari fram á
íslensku.
Námsgagnaútgáfa. Stuðlað verði að góðu
aðgengi nemenda á öllum skólastigum að
fjölbreyttu og vönduðu námsefni á íslensku á
sem flestum námssviðum.
Íslenskunám fullorðinna innflytjenda.
Settur verði hæfnirammi um íslenskunám
innflytjenda og viðeigandi námsleiðir þróað-
ar með auknu framboði námskeiða og náms-
efnis á öllum stigum. Samhliða verði útbúið
rafrænt matskerfi til að meta hæfni fullorð-
inna innflytjenda í íslensku.
Íslenskukennsla erlendis. Styrkja skal
stoðir íslenskukennslu á erlendri grundu.
Nýta skal nýjustu tækni til hagsbóta fyrir
þá fjölmörgu sem vilja læra íslensku, með
sérstakri áherslu á börn og ungmenni.
III. Menning og listir
Bókmenning. Sköpuð séu skilyrði fyrir
fjölbreytta útgáfu bóka svo tryggt sé að
áfram geti fólk á öllum aldri lært, lesið og
skapað á íslensku. Alþingi hefur nú þegar
samþykkt lög um stuðning við útgáfu bóka á
íslensku með því að heimila endurgreiðslu
25% kostnaðar vegna útgáfu þeirra. Þá verð-
ur sérstök áhersla lögð á efni fyrir yngri les-
endur, meðal annars með nýjum styrkt-
arsjóði fyrir barna- og ungmennabækur.
Sjóðnum, sem gefið var nafnið Auður, hefur
þegar verið komið á laggirnar og var út-
hlutað úr honum í fyrsta sinn í sumar. Einn-
ig verður hugað betur að hlutverki og mik-
ilvægi þýðinga fyrir þróun tungumálsins,
ekki síst í upplýsingatækni, vefefni, hug- og
tæknibúnaði.
Lögð verði áhersla á notkun íslensku í list-
greinum s.s. tónlist, myndlist, sviðslistum,
kvikmyndagerð og framleiðslu sjónvarps-
efnis. Þar verði stuðlað að aukinni frum-
sköpun á íslensku, kynningu og greiningu
listar á íslensku og skapandi notkun tungu-
málsins á öllum sviðum. Áfram verði dyggi-
lega stutt við gerð kvikmynda og sjónvarps-
efnis á íslensku og hugað sérstaklega að efni
fyrir yngri áhorfendur með áherslu á þýð-
ingar, textun og talsetningu.
Fjölmiðlar gegna mikilvægu hlutverki
þegar kemur að eflingu íslenskunnar. Stefnt
verði að því að efla innlenda dagskrárgerð
fyrir ljósvakamiðla og einnig tryggja að-
gengi að fjölbreyttu efni á íslensku, íslensku
táknmáli eða texta. Þá verði stutt við starf-
semi einkarekinna fjölmiðla vegna öflunar
og miðlunar frétta og fréttatengds efnis á ís-
lensku.
Bókasöfn. Starfsemi skólabókasafna og al-
menningsbókasafna verði efld og þjónusta
við nemendur og almenning bætt. Áhersla
verði lögð á aðgang að nýju og fjölbreyttu
lesefni á íslensku.
IV. Tækniþróun, aðgengi og nýsköpun
Máltækni – stafræn framtíð tungunnar.
Framtíð íslenskrar tungu í stafrænum heimi
verði tryggð. Unnið verði samkvæmt verk-
áætlun um máltækni fyrir íslensku 2018-
2022. Verkefnið endurspeglist í fjármála-
áætlun og brautargengi þess verði tryggt til
framtíðar.
Orðasöfn og orðanefndir. Stuðlað verði að
opnu aðgengi almennings að upplýs-
ingaveitum um íslenskt mál, svo sem orða-
bókum, orðasöfnum og málfarssöfnum. Þá
verði stutt við starf orðanefnda til að tryggja
að íslenskur fræðiorðaforði eflist.
V. Stefnumótun, stjórnsýsla
og atvinnulíf
Viðmið um málnotkun. Sett verði viðmið
um notkun íslensku og annarra tungumála í
upplýsinga- og kynningarefni á vegum
stjórnvalda og atvinnulífs. Þar höfum við að
markmiði að íslenska sé ávallt notuð „fyrst
og fremst“, þ.e.a.s. kynningartexti á íslensku
komi á undan erlendum þýðingum. Þetta á
ekki síst við um íslensk örnefni en borið hef-
ur á því í auknum mæli að nöfn sögufrægra
staða á Íslandi hafi verið þýdd á erlend
tungumál eða stöðunum jafnvel gefin ný er-
lend heiti sem ratað hafa inn á landakort á
netinu.
Málstefna um íslenskt táknmál. Gerð verði
málstefna um íslenskt táknmál og skal hún
liggja fyrir eigi síðar en í árslok 2020. Mál-
nefnd um íslenskt táknmál hafi umsjón með
því verkefni.
Íslensk málstefna. Málstefnan sem sam-
þykkt var árið 2009 – Íslenska til alls – verði
endurskoðuð til samræmis við breytta tíma
og byggt verði á mati á núverandi málstefnu.
Ný málstefna skal liggja fyrir eigi síðar en í
árslok 2021. Íslensk málnefnd hafi umsjón
með því lögbundna verkefni. Hvatt sé til
þess að sem flestar stofnanir, fyrirtæki og
félagasamtök marki sér málstefnu.
Lokaorð
Það hlýtur hverjum manni að vera ljóst að
íslenskan þarf ötula málsvara og fylgismenn
ef við ætlum að nota hana áfram hér á landi.
Við þurfum öll að leggjast á árar til að
tryggja að svo megi verða. Tungumálið varð-
veitir sögu okkar og menningu, svo ekki sé
talað um örnefnin sem að sjálfsögðu eiga að
vera rituð á íslensku um aldur og ævi. Ég
vitna oft í orð fyrrverandi forseta, frú Vig-
dísar Finnbogadóttur, sem sagði: „Ef ís-
lenskan hverfur tapast þekking og við hætt-
um að vera þjóð.“ Því setjum við íslenskuna í
öndvegi með því að nota hana fyrst og
fremst og áttum okkur á því að virði hennar
er okkur ómetanlegt.
Eftir Lilju Dögg
Alfreðsdóttur » Í sjálfstæðisbaráttunni var
þjóðtungan ein helsta rök-
semd þess að Íslendingar væru
sérstök þjóð og sjálfstæð-
iskröfur okkar réttmætar.
Lilja Dögg Alfreðsdóttir
Virði tungumálsins og sjálfsmynd þjóðar
Höfundur er mennta- og
menningarmálaráðherra.
Í aðsendri grein sem ber heitið
„Dómarinn og þriðji orkupakk-
inn“ og birt var í Morgunblaðinu
1. ágúst sl. gerir Skúli Jóhannsson
verkfræðingur persónu mína að
umtalsefni og gerir sérstaka at-
hugasemd við það, út frá almenn-
um vanhæfissjónarmiðum, að ég
hafi tjáð mig um innleiðingu þriðja
orkupakka ESB (O3) í íslenskan
rétt.
Að öðru leyti fjallar grein Skúla
um „tæknileg rök“ fyrir því að innleiða beri O3.
Í niðurstöðum hans koma fram áhyggjur af því
að Íslendingar muni þurfa að þróa nýtt fyrir-
komulag viðskipta með rafmagn verði O3 hafn-
að. Um þetta má nánar lesa niðurstöðukaflann í
grein hans þar sem segir m.a. að með því að „af-
neita“ O3 „værum við að feta inn á nýjar brautir
sem ég efa að sé tímabært, en innviðir okkar
eru ekki nógu vel undirbúnir […] Eins og stað-
an er í dag tel ég að forsendur séu ekki fyrir því
að við ættum að þróa og gangsetja séríslenskt
og heimasmíðað viðskiptakerfi með raforku.
Væntanlegir viðskiptavinir okkar þyrftu þá að
læra inn á nýjar brautir í skipulagi raf-
orkukerfa, og hvaða stórfyrirtæki erlendis
mundi nenna að eltast við það?“
Kvöldgangan
Við lestur greinarinnar var ég rækilega
minntur á tilefni þess að ég blandaði mér í um-
ræðu um O3. Það gerði ég eftir að hafa heyrt
forsætisráðherra tjá sig um fyrirvara stjórn-
valda vegna O3 í fréttaviðtali 27. maí sl. Við
hjónin vorum á leið í kvöldgöngu í vorveðrinu og
ég skrifaði 10 línur um málið meðan konan mín
reimaði á sig skóna. Daginn eftir voru ábend-
ingar mínar um þýðingarleysi meintra fyrirvara
stjórnvalda orðnar að fréttaefni.
Viðbrögðin við færslu minni
komu mér óneitanlega á óvart.
Þessi stutta færsla skilaði þó e.t.v.
þeim árangri að talsmenn O3 eru
hættir að halda því hæpna sjónar-
miði á lofti að einhliða fyrirvarar
íslenskra stjórnvalda muni hafa
nokkra lagalega þýðingu komi til
þess að fjárfestar vilji leggja sæ-
streng á milli Íslands og Evrópu.
Í staðinn hafa ýmis ný og jafn-
vel frumleg sjónarmið verið sett
fram, svo sem gert er í áður-
nefndri grein Skúla Jóhanns-
sonar, eða með því að halda því fram að nauð-
vörn, byggð á ákvæðum Hafréttarsáttmálans,
muni bjarga ríkisstjórn og Alþingi Íslendinga
úr heimatilbúinni og mjög vandræðalegri stöðu
þegar búið verður að stefna íslenska ríkinu í
samningsbrota- og síðan skaðabótamálum.
Um þessi nýju sjónarmið þarf auðvitað að
fjalla og þótt ég telji að þau fái ekki staðist vil ég
hvetja til ítarlegrar, málefnalegrar og vand-
aðrar umræðu um O3, enda snertir málið mikla
þjóðarhagsmuni.
Ákvæði stjórnarskrár um tjáningarfrelsi eru
dómurum mjög vel kunn. Ástæða er til að und-
irstrika að samkvæmt meginreglunni njóta
dómarar málfrelsis rétt eins og aðrir borgarar
þessa lands. Mér er umhugað um að við sem
samfélag höldum vel utan um fólk, auðlindir
þjóðarinnar og framtíð hennar. Slíka hagsmuni
er borgaraleg skylda að verja þegar þörf kref-
ur.
Lögin þjóna göfugum tilgangi
Meðan samfélög okkar vilja kenna sig við lýð-
ræði og almenn mannréttindi ber að halda þeirri
áminningu hátt á lofti að göfugasta hlutverk laga
er ekki að skerða frelsi manna, heldur að verja
það. Þessi áminning er sérstaklega brýn á tímum
eins og þeim sem við nú lifum, þar sem stöðugt er
þrengt að valfrelsi bæði manna og þjóða með
regluverki sem verður tæknilegra og þéttara
með hverju árinu sem líður.
Ég lít á það sem ógn við borgarlegt frelsi og
sem háskalega uppgjöf gagnvart lögunum sem
valdbeitingartóli þegar jafnvel lögfræðingar
hætta að hreyfa andmælum á þeim forsendum að
ákvarðanir um innleiðingu erlendra reglna hafi
„þegar verið teknar“ og að okkur beri „að ganga
frá þeim formlega“ ef við viljum áfram vera aðilar
að EES. Slíkt hugarfar, sem í viljalausri þjónkun
kýs að játast undir óbeislaða útþenslu setts rétt-
ar, grefur undan tilverurétti laganna sjálfra því
að lokum verður ekkert frelsi eftir til að verja. Á
þetta hef ég áður bent, en endurtek það nú til
áminningar um þá staðreynd að menn glata ekki
mannréttindum við það að hljóta skipun í dóm-
araembætti. Þvert á móti eru ríkir samfélags-
legir hagsmunir við það bundnir að dómarar taki
ábyrgan þátt í lagalegri umræðu, sinni félags-
störfum og sýni áhuga á velferð samborgara
sinna. Í því samhengi minni ég á að EES-
samningurinn er ekkert guðlegt lögmál, heldur
aðeins samstarfssamningur sem ætlað er að
þjóna íslenskum hagsmunum, en ekki öfugt, þ.e.
Íslendingar bera engar eilífar skyldur til að þjóna
EES-samningnum, hvað þá fylgja honum og
verja af blindri hollustu.
Samviska okkar
Ég rita þetta til að undirstrika að ég er fylli-
lega meðvitaður um ábyrgð mína gagnvart van-
hæfisreglum réttarfarslaga en líka til að árétta
Tjáningarfrelsi dómara
Eftir Arnar Þór
Jónsson » Allan vafa í þessum efnum
ber þingmönnum að skýra
íslenskri þjóð í vil, en ekki O3
eða ESB.
Arnar Þór Jónsson
að ég mun ekki láta persónu mína, starfshlut-
verk eða ótta við háðsglósur, offors og þjösna-
skap standa í vegi fyrir því að ég ræki skyldur
mínar gagnvart lögunum – og gagnvart eigin
samvisku. Eins og allir aðrir menn feta ég lífs-
brautina undir sverðsegg samviskunnar og á
hinsta degi, þegar allt verður lagt á borðið, verð
ég að geta horfst í augu við sjálfan mig – og
skapara minn.
Óvissa
Hvað O3 viðvíkur, þá lít ég á það mál sem
mælikvarða á heilbrigði íslensks lýðræðis og
um leið sem prófstein samviskunnar gagnvart
þingmönnum þjóðarinnar. Umræður um málið
hafa leitt í ljós óvissu um það hvernig Alþingi
geti sett hindranir fyrir lagningu sæstrengs
þannig að ESA og EFTA-dómstóllinn líti ekki
á þær sem hindranir í skilningi O3 og annarra
ákvæða EES-samningsins. Út frá almennum
reglum um sönnun hlýtur það að hvíla á fylgis-
mönnum O3 að sýna fram á að að slík leið sé
fær. Það hafa þeir ekki gert. Allan vafa í þess-
um efnum ber þingmönnum að skýra íslenskri
þjóð í vil, en ekki O3 eða ESB. Almenn rökvísi
skýrir heldur ekki hvers vegna Alþingi ætti að
nálgast málið í þeirri röð að samþykkja fyrst
innleiðingu O3 og ætla svo í framhaldi að
hindra að tilgangur og markmið O3 (aukin við-
skipti á frjálsum markaði með raforku yfir
landamæri) nái fram að ganga. Í þessu ljósi er
fullkomlega skiljanlegt að þúsundir Íslend-
inga efist um réttmæti þess að innleiða O3 í ís-
lenskan rétt án öruggrar vitneskju um afleið-
ingar þess samþykkis.
Í ljósi framanritaðs getum við vonandi verið
sammála um það að það geti verið þarft og
jafnvel gagnlegt að dómarar, eins og aðrir,
leggi sitt lóð á vogarskálar þjóðfélagsumræð-
unnar.
Höfundur er héraðsdómari.
21
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. ÁGÚST 2019