Fréttablaðið - 14.11.2019, Blaðsíða 16

Teitur Guðmundsson
læknir
Þau eru glugginn að sálinni, sagði einhver og líklega er það rétt að þau gefa manni ansi mikla
innsýn í líf og líðan einstaklingsins.
Við getum séð gleði og hamingju, en
einnig sorg og myrkur með því einu
að virða þau fyrir okkur og umgjörð
þeirra. Hver þekkir það ekki að sjá
glampann í augum einhvers
og skynja strax tengingu við
þann einstakling? Það er
ekki að ósekju að talað
er um að ná augnsam-
bandi sem er sterkara
en flest önnur sam-
skipti sem við
eigum við aðra.
Við notum
augun til að sjá
en það er ansi
f lókið fyrirbæri
í raun. Þau virka
eiginlega eins og myndavél
sem tekur við ljósi í gegnum
linsuna og brýtur það á
ákveðinn máta. Ljósið þarf svo að
berast að sjónhimnunni þar sem það
umbreytist í raf boð, þau berast síðan
með sjóntaugum að svæði sem kallast
sjónheilinn eða „visual cortex“ og fyrst
þar verður myndin sem við sjáum til.
Þannig að myndvinnslan ef svo mætti
kalla fer fram í heilanum og þess vegna
getum við séð myndir og dreymt án
þess að hafa augun opin. Þeir sem aldrei
hafa séð geta einnig gert sér að hluta
grein fyrir hvernig hlutir líta út. Það er
svo auðvitað svo að úrvinnslan úr því
sem við sjáum eða lesum fer fram einn-
ig með flóknum tengingum, skilningur,
minni og úrvinnsla koma þar að til við-
bótar við myndvinnslu augna og heila.
Augun eru býsna flókin líffæri, við-
kvæm og margvísleg vandamál geta
hrjáð þau. Við sem sjáum erum svo vön
því að við hugsum oft ekki nægjan-
lega vel um þau og finnst það alveg
sjálfsagt að geta horft á bíómynd, lesið
bók eða einfaldlega horft út í nátt-
úruna. Það er langt frá því að vera það
og eru margir sem þurfa gleraugu eða
viðlíka leiðréttandi tól til að geta sinnt
daglegum störfum. Hér einu sinni var
algengt að fá sýkingar í augun og gátu
þær leitt til blindu, í dag er algengara að
fá einfaldari veirusýkingar sem valda
óþægindum en ganga yfirleitt niður án
meðferðar og eftirkasta.
Eftir því sem við eldumst breytast
augun og þá geta myndast ský á auga-
steinum, glákan getur stungið sér niður
með auknum augnþrýstingi og svo geta
margir lífsstíls- og bólgusjúkdómar haft
veruleg áhrif. Þar má nefna sem dæmi
sykursýki, sjúkdóm með eyðileggjandi
áhrif á sjónina ef blóðsykurstjórnun
er ábótavant. Ef við horfum á sjón sem
mengi augna, sjóntauga og heila þá er
augljóst að blæðingar, blóðtappar og
æxli í heila geta einnig leitt til verulegra
sjóntruflana eða jafnvel blindu þótt
ekkert ami að augunum sjálfum.
Þar sem augun eru eitt mikilvægasta
og verðmætasta skynfæri okkar er
sárgrætilegt að sjá til einstaklinga án
hlífðargleraugna með slípirokkinn,
logsuðutækið, f lugeldana og þannig
mætti lengi telja. Augnslys við vinnu
eða íþróttir eru algengasta orsök blindu
hjá ungu fólki og mætti í f lestum til-
vikum koma í veg fyrir þau með réttri
vörn. Það er því augljóst að við sem
sjáum og þykir það sjálfsagt getum átt
í erfiðleikum með að setja okkur í spor
þeirra sem það ekki gera. Breytingar á
tækni og umhverfi gera það að verkum
að hljóðbækur, fræðsla ýmiss konar og
nálgun hefur þróast mjög hratt og til
hagsbóta fyrir þennan hóp. En betur
má ef duga skal, það er talsverð fötlun
að vera blindur eða verulega sjón-
skertur og því vert að hlúa vel að þeim
sem glíma við slík vandamál.
Augun þín
merktur „hlusta“ á vefnum en þetta
geta allir notfært sér. „Þetta nýtist
fólki í alls konar aðstæðum þegar
það er svolítið blint og sjónskert,“
segir hún, eins og til dæmis þegar
fólk er í símanum í mikilli sól eða
er að keyra.
Gott aðgengi á vef gagnast öllum.
„Þumalputtaregla í aðgengisvinnu
er að hún bætir alltaf f læðið á
vefnum,“ segir Rósa en vefir geta
enn fremur orðið hraðari við að
aðgengismálin séu tekin í gegn.
„Það að tryggja aðgengi er ein
tegund af gæðastjórnun sem er
einfalt að ganga úr skugga um. Þá
veit maður að það er búið að velta
fyrir sér spurningum á borð við
hvert sé markmiðið með þessari
síðu og hvert fólk eigi að fara. Það
verður allt skýrara. Ef vefurinn er
góður fyrir blinda og sjónskerta þá
er hann aðgengilegur öllum,“ segir
hún en eitt erlent dæmi um þetta
er að stór vefverslun í Svíþjóð fékk
3-4 prósenta aukna veltu eftir að
hafa tekið aðgengismálin á vefnum
í gegn.
„Þótt fólk detti ekki alveg inn í
okkar hóp samkvæmt skilgrein-
ingum eru margir sem geta af alls
konar ástæðum átt erfitt með að
rata í gegnum ferli á vefsvæðum ef
þau eru ekki vel skilgreind.“
Notkun íslensku tengist inn
í þessi mál. „Það að texti sé vel
skiljanlegur og einfaldur, að hann
tjái það sem þarf að koma til skila,
það getur skipt sköpum um hvernig
maður ratar í gegnum svona ferli,“
segir Rósa.
Myndum breytt í texta
Dæmi um nýjungar í vinnslu á
alþjóðavettvangi er hljóðleiðsögn
í kortakerfi Google. „Tilgangurinn
er að þú getir algjörlega án þess
að kíkja á nokkurn skapaðan hlut
fengið að vita hvar þú ert og hvar
áfangastaðurinn þinn er. Þetta
krefst mikillar nákvæmni í GPS,“
segir Rósa og bætir við að mikil
vinna fari jafnframt fram í mynd-
greiningum, því ferli að geta breytt
myndum í texta.
„Sjálf keyrandi bíllinn sér með
myndavél og þarf að breyta þeirri
mynd í eitthvað vitsmunalegt sem
gervigreindin getur túlkað. Það eru
alls konar umbreytingar að gerast í
tengslum við gervigreind sem koma
okkur mjög vel. Myndgreiningin
eins og með þessum kínversku
eftirlitsmyndavélum er orðin rosa-
lega nákvæm, sem er siðferðilega
slæmt, en rosalega gott fyrir blint
fólk,“ segir Rósa og hlær við. „Við
getum svo vel nýtt okkur þessar
upplýsingar.“
Talar við dyrabjölluna
Hún tekur dæmi af vini sínum í Sví-
þjóð sem er með Google-dyrabjöllu
tengda við Google Home-tækið
sitt. „Hann er búinn að skanna inn
myndir af f lestöllum sem hann
þekkir og þegar einhver hringir
dyrabjöllunni segir Google við
hann: „Þetta er mamma þín,“ eða
„Jói“, eða „einhver sem þú þekkir
ekki“. Fyrir blint fólk sem býr eitt
væri þetta frábær öryggisviðbót en
eins og er er þetta bara aðgengilegt á
ensku fyrir okkur,“ segir hún.
„Við þurfum að spýta í lófana.
Ríkisstjórnin á mikið hrós skilið
fyrir að hafa fundið fé fyrir mál-
tækniáætlun og henni hefur verið
hrint í framkvæmt. Það mun gerast
mjög margt á næstunni en við erum
háð því að einhver af þessum tækni-
risum ákveði að íslenskan sé áhuga-
verð.“
Hún rifjar upp að Google hafi
tekið íslenskuna með ekki síst fyrir
tilstilli íslensks starfskrafts en því
sé ekki að heilsa hjá Apple.
„Það situr einhver manneskja
hjá Apple með bunka af bréfum á
borðinu hjá sér þar sem stendur að
Hvenær kemur strætó?
„Þetta er radd- aðstoðarmaður
sem verður fáanlegur fyrir
Android- og iPhone-snjallsíma og
verður ókeypis. Fítusinn í þessum
fína aðstoðarmanni er að hann
bæði skilur og talar íslensku,“
segir Vilhjálmur Þorsteinsson,
hugbúnaðarhönnuður hjá Mið-
eind, um nýtt app sem verður
formlega kynnt á degi íslenskrar
tungu á laugardaginn.
„Það er nýjungin,“ segir Vil-
hjálmur um íslenskuna. „Þú getur
spurt appið ýmissa spurninga
með röddinni og svo svarar það
með rödd,“ segir hann en hægt er
að velja um kven- eða karlrödd.
„Þetta fer allt fram á eðlilegri og
rétt beygðri íslensku.“
Það er svokölluð prófunar-
útgáfa sem verður kynnt til
sögunnar núna. „Við ætlum að
prófa þetta áfram með aðstoð
almennings eftir því hvar áhuginn
liggur og leitum að samstarfsað-
ilum til að bæta virkni inn í appið.“
Aðstoðarmaðurinn getur
svarað ýmsum spurningum.
„Þegar appið kemur núna fyrst
fram verður það duglegt að svara
spurningum um strætó svo dæmi
sé tekið. Það getur líka svarað
spurningum um gengi gjaldmiðla,
veðrið og veðurspána, hvar þú
ert og hvað það er langt í ýmsa
staði. Sterkasta hlið appsins
verður strætó. Það getur sagt þér
hvar næsta stoppistöð er, hvaða
strætóar stoppa þar og hvenær
þeir koma. Það eru meira að segja
rauntímaupplýsingar um strætó.
Appið getur líka sagt þér ef strætó
er of seinn og allt er þetta á
íslensku,“ ítrekar hann.
„Þetta er hugsað fyrir allan
almenning en tilkoma þessa
apps gleður líka þá sem eiga af
einhverjum ástæðum erfitt með
að nota skjá eða lyklaborð,“ segir
Vilhjálmur.
Máltæknivélin Greynir
„Það er heilmikil máltæknivél á
bak við þetta sem heitir Greynir.
Hún les fréttir allan sólarhringinn
alla daga. Máltæknivélin veit um
titla á fólki og alls konar skilgrein-
ingar á fyrirbærum,“ segir hann en
til dæmis er hægt að spyrja hver sé
seðlabankastjóri eða hver Katrín
Jakobsdóttir sé og veit appið
svarið við slíkum spurningum.
„Við erum að raða saman tækni-
púslum sem hafa smám saman
orðið til og nú er loks hægt að
koma þessu saman í heildarapp,“
segir Vilhjálmur en ljóstrað verður
upp um nafnið á appinu á laugar-
daginn.
Þetta fer allt fram á
eðlilegri og rétt
beygðri ís-
lensku.
Vilhjálmur
Þorsteinsson
það þurfi að bæta íslenskunni inn í
iOS en það hefur aldrei borist svar
frá þeim. En svo gæti það gerst allt
í einu. Það er allt til staðar til þess
að gera þetta en það kostar auðvitað
tíma og fjárfestingu.“
Innri vefir út undan
Vinna stendur yfir varðandi inn-
leiðingu tilskipunar frá Evrópusam-
bandinu um aðgengismál á vefnum.
„Hún gerir kröfu um að allir vefir
sem eru að selja vöru og þjónustu
á Evrópska efnahagssvæðinu séu
aðgengilegir sem og opinberir vefir
og líka innri vefir. Það sem er sárast
að lenda í og það sem maður lendir
oftast í ef maður er blindur er að
innra kerfi á vinnustöðum er ekki
aðgengilegt. Það eru dæmi um það
að fólk hafi menntað sig í mörg ár,
fái svo draumavinnuna en komist
svo að því fyrsta daginn í vinnunni
að skjálesturinn virkar ekki fyrir
skráningarkerfið eða gagnagrunn-
inn sem það er að vinna í.“
Hún segir að aðgengismálin hafi
þá orðið út undan við gerð innra
kerfisins því þá hafi enginn blindur
verið að vinna á vinnustaðnum og
þetta ekki endilega þótt skipta máli.
„Þetta er svo rosalega sárt. Það hefur
verið mikið lagt upp úr því í túlkun-
inni á innleiðingunni á tilskipun-
inni á Norðurlöndum að hún verði
til að tryggja að maður geti unnið.
Það er ótrúlega fúlt að þurfa að sitja
heima á örorkubótum þegar maður
hefur menntun og getu til að vinna,
bara út af því að einhver setti kerfi
upp á ákveðinn hátt.“
Dæmi um aðra tækninýjung sem
nýtist mörgum eru hljóðbækur.
„Gaman að því hve margir hafa upp-
götvað ánægjuna í því að hlusta á
bækur. Það getur verið mjög gaman
að hlusta á bækur meðan maður
vaskar upp eða keyrir í vinnuna.
Hluti af þessari tæknibyltingu er
að allt í einu erum við komin með
græju í vasann sem er mörg tæki í
einu. Ég sat í pásu á milli tíma um
daginn, fór á Amazon, náði í nýju
bókina hans Sjóns og var byrjuð að
lesa hana án þess að hafa staðið upp
úr stólnum!“
Munur að panta heim
Hún tekur dæmi um hversu þægi-
legt það sé fyrir marga að nýta sér
ýmsar vefverslanir og pöntunar-
þjónustu. „Það munar þvílíkt að
geta pantað matinn heim heldur
en að bíða í viku eftir liðveislu til
að komast í Bónus. Fatlað fólk gerir
ríkari kröfu um að taka þátt á eigin
forsendum í dag. Við höfum ekki
alltaf mannaf la til að veita þann
stuðning. Það er erfitt að fá liðveislu
og fólk í vinnu, þó maður fái jafnvel
notendastýrða persónulega aðstoð.
Það er góð lausn fyrir alla að bjarga
sér sjálfur,“ segir Rósa.
„Við sem höfum verið blind og
sjónskert lengi erum oft f ljót að
prófa hlutina. Ég var til dæmis
fyrsta manneskjan sem ég veit um
sem notaði Eldum rétt. Maður gríp-
ur allt á lofti og sér möguleikana í
því.“
Hún segir að ef afgreiðslan
strandi á lélegu aðgengi sé það
svekkjandi. „Maður getur kannski
sett inn kortaupplýsingarnar en
ekki ýtt á greiða. Eða valið vöruna
en finnur ekki „mín karfa“ takkann.
Maður er tilbúinn að leggja margt á
sig en stundum er þetta ekki gerlegt.
Það er ótrúlega frústrerandi.“
Rósu finnst spennandi tímar fram
undan. „Fyrst  snerist tæknin svo
mikið um tölur, megabæti og skjá-
kort en nú erum við komin á stað þar
sem við erum að reyna að byggja brú
á milli okkar og vélanna. Það er svo
skapandi staður að vera á.“
Framhald af síðu 14
1 4 . N Ó V E M B E R 2 0 1 9 F I M M T U D A G U R16 F R É T T I R ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð
TILVERAN
1
4
-1
1
-2
0
1
9

0
5
:4
3
F
B
0
7
2
s
_
P
0
6
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
7
2
s
_
P
0
5
7
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
7
2
s
_
P
0
0
5
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
7
2
s
_
P
0
1
6
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
2
4
3
A
-D
9
0
C
2
4
3
A
-D
7
D
0
2
4
3
A
-D
6
9
4
2
4
3
A
-D
5
5
8
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
5
A

F
B
0
7
2
s
_
1
3
_
1
1
_
2
0
1
C
M
Y
K