Fréttablaðið - 24.09.2016, Blaðsíða 82

Hvaða Ingólf?“ – hnussaði úfinn fornleifafræðingur í sjónvarpsvið-tali fyrir mörgum árum. Fréttakona
hafði mætt á vettvang uppgraftar í
Kvosinni og spurt: „Eruð þið búin að
finna Ingólf?“
Óþol fornleifafræðinga fyrir
þeirri hvimleiðu en þó skiljanlegu
tilhneigingu fólks að tengja forn-
leifafundi við nafngreindar mann-
eskjur er löngu þekkt. Ritheimildir
um landnám Íslands virðast í meg-
inatriðum í samræmi við rann-
sóknir fornleifafræðinga og raun-
vísindafólks að því marki að Ísland
virðist hafa byggst býsna hratt í
byrjun tíundu aldar af fólki ættuðu
frá Noregi.
Það segir þó ekkert um hvernig
fyrstu skrefum landnámsins var
háttað, hvort hér hafi verið ver-
stöðvar eða jafnvel takmörkuð föst
búseta um langt árabil áður en aðal-
bylgja fólksflutninganna skall á. Því
síður gefur það okkur tilefni til að
taka bókstaflega frásagnir Land-
námu um nafngreinda og stórætt-
aða höfðingja sem fyrstir settust að
í hverjum firði eða vík.
Það er í sjálfu sér ekkert útilokað
að maður að nafni Ingólfur hafi
fyrstur sest að í víkinni í Kvosinni
á seinni hluta níundu aldar, nytjað
eyjarnar á Kollafirði og geymt skip
sín og báta í grunnu tjörninni stein-
snar frá bænum sem hann reisti
sér. Þessi Ingólfur gæti vel hafa
verið Arnarson eða Björnólfsson
líkt og heimildunum greinir á um.
Og það er vel líklegt að nokkrum
kynslóðum síðar hafi afkomendur
hans staðhæft, líklega í góðri trú, að
langalangafi hafi verið fyrsti land-
námsmaðurinn.
Hafi Ingólfur ekki verið uppi í
raun og veru var nauðsynlegt að
búa hann til. Öll samfélög þurfa
sína upprunasögn, nafngreindan
einstakling (oftast stórættaðan karl)
sem hægt er að kalla stofnanda eða
ættföður. Landnám, stofnun borga
eða fæðing þjóða verður helst að
geta smættast niður í einn atburð,
afmarkaðan í tíma og rúmi. Þess
vegna er sagan um Ingólf, önd-
vegissúlurnar og fund Reykjavíkur
svo hentug.
Þrælamorðinginn
Ingólfur
Saga
til næsta
bæjar
Stefán Pálsson skrifar
um landnámsmenn.
Einhver þarf að vera fyrstur
Sú hefð að ársetja landnám Ingólfs
við 874 er frá ofanverðri nítjándu
öld og var að sumu leyti fengin
með lestri heimilda og að sumu
leyti endurspeglaði hún praktíska
nauðsyn. Íslendingar áttuðu sig á að
það hlyti að fara að líða að þúsund
ára afmæli byggðar í landinu og að
slíku stórafmæli bæri að fagna.
Talan 874 var engan veginn
augljós út frá mótsagnakenndum
heimildunum, en hentaði vel þar
sem hún gaf rúman en þó ekki of
langan tíma til að undirbúa veg-
lega veislu. Öld síðar þótti lands-
mönnum auðveldara að halda sig
bara við þetta ártal en að þurfa
að útskýra hvers vegna minna en
hundrað ár liðu milli 1000 ára og
1100 ára afmælisins.
874 var heppilegt ártal og Ing-
ólfur var heppilegur fyrsti land-
námsmaður, enda kennum við
börnunum okkar hvort tveggja í
skóla – þrátt fyrir að kennslubækur
slái varnagla um að hvort tveggja
sé ágiskun og líklega ekki hár-
nákvæmt.
Eina alvarlega atlagan að stöðu
Ingólfs sem hins táknræna fyrsta
landnámsmanns tengist nafni ann-
ars manns, sem jafnvel enn minna
er vitað um. Hann hét Náttfari.
Náttfara er aðeins getið í þremur
línum í Landnámu. Hann er sagður
hafa verið í för með Garðari Svav-
arssyni, sænskum manni sem sigldi
umhverfis Ísland og hafði vetur-
setu við Skjálfandaflóa. Um vorið,
þegar Garðar bjó sig til heimferðar
„sleit frá honum mann á báti er
hét Náttfari, ok þræl ok ambátt.“
Síðar í ritinu er getið um Náttfara
í framhjáhlaupi, þar sem segir að
landnámsmaðurinn Eyvindur Þor-
steinsson hafi hrakið hann frá bæ
sínum í Reykjadal í eyðilega vík yst
við Skjálfandaflóa, Náttfaravík.
Á grunni þessarar stuttu og slitr-
óttu frásagnar ákváðu Húsvíkingar
að efna til sinnar eigin landnáms-
hátíðar sumarið 1970 og skákuðu
þar með öðrum landsmönnum
um fjögur ár. Hátíðin stóð í nokkra
daga og hafði flest einkenni hefð-
bundinna bæjarhátíða eins og þær
hafa verið haldnar í seinni tíð. Þótti
Norðanmönnum ekki leiðinlegt að
ná að slá við liðinu fyrir sunnan
með sinn ofmetna Ingólf.
Ingólfur norðursins
Náttfarahátíðin var ekki bara
hentug átylla til að slá upp veislu.
Mörgum nyrðra var full alvara með
að rétta hlut síns manns í sögunni,
líkt og sést af því hve hugleikinn
Náttfari var norðlenskum rithöf-
undum á fimmta, sjötta og sjöunda
áratugnum. Árið 1941 skrifaði rit-
höfundurinn og þingmaðurinn
Bjartmar Guðmundsson ljóð-
rænan sagnaþátt eða smásögu um
landnámsmanninn Náttfara, Jón
Sigurðsson frá Ystafelli ritaði heila
bók um Náttfara og Garðar Svavars-
son sem út kom árið 1968 og 1960
kom út skáldsagan Náttfari eftir
Flateyinginn Theodór Friðriksson.
Allir þurftu höfundarnir að geta í
risastórar eyður í frásögn sinni. Þeir
eiga það sameiginlegt að freistast
til að gera Náttfara að ættgöfgum
manni, að álykta að hann hljóti að
hafa strokið frá Garðari í stað þess
að hafa slitið óvart á brott og daðra
við þá hugmynd að ástin hafi átt þar
hlut að máli sem skýri ambáttina í
strokubátnum.
Lengst gengur Theodór í skáld-
sögu sinni, þar sem hann gerir
Náttfara að fóstbróður Garðars
og hvatamanni að siglingunni til
Hann varð fyrStur
manna til að bera
morðvoPn að Hjarta
undirStéttarinnar.
Íslands. Sá leiðangur hafi ekki
verið nein slysni, heldur útpældur
rannsóknarleiðangur að undirlagi
móður Náttfara, sem hafi haft vitn-
eskju sína um landið frá grískum
sæförum. Á Íslandi leiðir flókinn
ástarþríhyrningur til þess að Nátt-
fari flýr með ambáttinni, en saman
eiga þau fjölda dætra sem hver
um sig giftist frægum landnáms-
mönnum og urðu þannig ættmæð-
ur göfugustu fjölskyldna landsins.
Með slíkri hugarleikfimi reyndu
höfundarnir ekki að rísa gegn hefð-
bundinni upprunasögu Íslendinga,
heldur aðeins að bæta Náttfara við
hana og fella hann að staðalmynd-
inni um landnámsmenn sem djarfa
höfðingja, helst af höfðingjakyni.
Áratugum áður hafði rithöfund-
urinn og kommúnistinn Gunnar
Benediktsson hins vegar ritað grein
um Náttfara, fyrsta landnámsmann
Íslands, þar sem hann gekk á hólm
við hina höfðingjamiðuðu sögu-
sýn. Tilefnið var 1000 ára afmæli
Alþingis árið 1930. Hátíðarhöldin
einkenndust af skefjalausri dýrkun
á „gullöld Íslendinga“, þjóðveldis-
tímanum. Íslenskir kommúnistar
voru þeir einu sem ekki tóku þátt
í þeim kór.
Ekkert gleðiefni
Í tímaritinu Rétti túlkaði Einar
Olgeirsson stofnun Alþingis með
sínum hætti: „930 var, – með stofn-
setningu löggjafarsamkundunnar,
Alþingi, – stjettarvald jarðeig-
endanna, þrælaeigendanna og
þrælamorðingjanna löghelgað,
hnefavaldið gert að lagavaldi, hin
rænda jörð að lögverndaðri eign,
víkingarnir að drottnendum lands
og þjóðar, ræningjarnir að ríkis-
stjórum. … Þess ætlar nú íslensk
yfirstjett að minnast.“
Grein Gunnars birtist í sama
tölublaði Réttar. Að hans mati var
Náttfari fátækur húskarl sem réðst
til Íslandsfararinnar, ef til vill til að
vera í námunda við ambáttina sem
hann elskaði. Þegar færi gafst, létu
þau sig hverfa frá húsbóndanum
til að skapa sér nýtt líf, frjáls í hinu
nýja landi.
Að mati Gunnars var það lítil-
sigld hégómagirnd íslenskra sagn-
ritara sem olli því að Náttfari fékk
ekki nafnbót fyrsta landnáms-
mannsins: „Þem mun hafa þótt það
ekki skammlaust fyrir þjóðina, að
í svona veglegu sæti sögu hennar
sæti óbrotinn húskarl með ambátt
við hlið sér. Ingólfur var maðurinn,
sem þjóðin var sæmd af að eiga í
því sæti, – af ríkum ættum kominn,
þrælaeigandi og þrælamorðingi,
gripdeildarmaður, að stórum hluta
af landinu, sem hann síðan úthlut-
aði öðrum af ríkdómi náðar sinnar.“
Að einu leyti taldi Gunnar Bene-
diktsson þó réttmætt að miða
upphaf Íslandsbyggðar við búsetu
Ingólfs og telja hann fyrsta land-
námsmanninn. „Það er fyrst við
komu hans, og undir eins við komu
hans, að stéttabaráttan og stétta-
kúgunin tekur sér aðsetur hér á
Íslandi. Hann varð fyrstur manna til
að bera morðvopn að hjarta undir-
stéttarinnar, og kveða þannig niður
frelsisbaráttu hennar. Hann gaf for-
dæmið að því, að einstakir menn
slægju eign sinni á heil landsvæði,
til að úthluta síðan öðrum og þar
með fá vald yfir bjargráðum þeirra
og lífsskilyrðum. Það er hann, sem
flytur hingað til lands það skipulag,
sem hefir fært flestum Íslendingum
þrældóminn að vöggugjöf, og örfá-
um réttinn til að drottna yfir lífs-
skilyrðum fjöldans.“
Niðurstaða Gunnars var sú að á
sama hátt og með Ingólfi hafi saga
hinnar alþjóðlegu kúgunar hafist
á Íslandi, þá hafi með stroki Nátt-
fara byrjað frelsisbarátta kúgaðrar
alþýðu á Íslandi. Gat höfundurinn,
sem fæddur var í Skaftafellssýslum,
ekki stillt sig um að senda pillu á
mölina með því að benda á að sú
barátta hafi eins og aðrar félags-
hreyfingar hafist í Þingeyjarsýslu.
„En enn þann dag í dag lýtur íslensk
alþýða dýpst og átakanlegast auð-
valdi yfirstéttarinnar og kúgun
hennar í landnámi þrælamorðingj-
ans Ingólfs Arnarsonar.“
2 4 . s e p t e m b e r 2 0 1 6 L A U G A r D A G U r38 h e L G i n ∙ F r É t t A b L A ð i ð