Morgunblaðið - 08.11.2019, Qupperneq 19

MINNINGAR 19
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 8. NÓVEMBER 2019
breytingunum, „ætli hann Birgir
viti af þessu“. Að baki þeirri gam-
ansemi bjó þó sú alvara, að fólk
gerði ráð fyrir að ekkert í borg-
inni væri Birgi Ísleifi óviðkom-
andi og að hann stýrði því öllu af
öryggi.
Það gerði hann líka. Í borgar-
stjóratíð hans var Reykjavík í
feikilegum vexti um leið og marg-
víslegar samfélagsbreytingar
áttu sér stað. Breiðholtið byggð-
ist upp á undraskömmum tíma,
sem var ekki lítið afrek; hið fé-
lagslega kerfi borgarinnar tók
stakkaskiptum, heilsugæslu-
stöðvar voru opnaðar, félagsstarf
aldraðra í Norðurbrún og fé-
lagsmiðstöðvar unglinga sömu-
leiðis. Hann breytti Austurstræti
í göngugötu, sem Laddi söng öðr-
um þræði um, og þar má segja að
endurnýjun miðborgarinnar hafi í
raun hafist. Þá má ekki gleyma
„Grænu byltingunni“, heildar-
áætlun um umhverfi og útivist, en
þrátt fyrir að vinstrimenn létu
sér þá fátt um finnast markaði sú
stefna upphaf þess að borgin varð
vistlegri og vænni.
Alls þessa nutu ekki aðeins
Reykvíkingar, heldur landsmenn
allir, sem sáu höfuðborg sína vaxa
og dafna undir styrkri stjórn
Birgis Ísleifs.
Árið 1978 fór þó svo að Sjálf-
stæðisflokkurinn tapaði borgar-
stjórnarkosningunum naumlega.
Birgir sneri sér í kjölfarið að
landsmálunum og var kjörinn al-
þingismaður Reykjavíkur árið
1979, varð menntamálaráðherra í
ríkisstjórn Þorsteins Pálssonar,
og sat á Alþingi til 1991 þegar
hann var skipaður seðlabanka-
stjóri. Þeirri stöðu gegndi hann
uns hann settist í helgan stein ár-
ið 2005.
Hlýja og ræktarsemi ein-
kenndi Birgi Ísleif og fór ekki
fram hjá neinum sem honum
kynntist. Ekki heldur sá listræni
þráður, sem var svo ríkur í hon-
um. Eða ástríkið á heimili hans og
Sonju Backman á Fjölnisvegi, en
forlögin höguðu því svo að hún
lést aðeins rúmum þremur vikum
á undan eiginmanni sínum.
Fyrir hönd Sjálfstæðisflokks-
ins færi ég fjölskyldu Birgis okk-
ar innilegustu samúðarkveðjur,
en um leið minnumst við og þökk-
um fyrir hans farsælu störf í þágu
hugsjóna okkar sjálfstæðis-
manna, borgarbúa, lands og þjóð-
ar. Guð blessi minningu hans og
Sonju.
Bjarni Benediktsson, for-
maður Sjálfstæðisflokksins.
Fáa menn mat faðir minn
meira en Birgi Ísleif Gunnarsson.
Þeir bundust vinaböndum, sem
aldrei brustu, í gegnum starf
Sambands ungra sjálfstæðis-
manna í upphafi sjötta áratugar-
ins. Birgir Ísleifur var þá erind-
reki ungliða Sjálfstæðisflokksins
og ferðaðist um allt land. Kári
Jónsson, faðir minn, var í hópi
ungra sjálfstæðismanna á Sauð-
árkróki.
Á þessum tíma var tekist hart
á í stjórnmálum. Báðir voru þeir
hertir í eldi kalda stríðsins, sann-
færðir um nauðsyn þess að vindar
frelsis fengju að blása um Ísland.
Birgir Ísleifur og pabbi samein-
uðust í hugsjón sjálfstæðisstefn-
unnar, stóðu þétt saman í erfiðum
innanflokksdeilum og áttu hvor
með sínum hætti ástarsamband
við listagyðjuna.
Birgir Ísleifur var hófsamur
maður í framgöngu – hlédrægur
og á stundum allt að því feiminn.
Ég er ekki viss að samfélags-
miðlavæðing stjórnmálanna hafi
verið honum að skapi. Birgir Ís-
leifur leit á starf stjórnmála-
mannsins sem þjónustustarf.
Markmið hans sem borgarstjóra
var að byggja „hlýlegri og mann-
eskjulegri borg“.
„Mér líður kannski hvað best,
þegar tekist hefur að greiða götu
einhvers borgara, sem kemur
með persónuleg vandamál sín,“
sagði Birgir Ísleifur í viðtali við
Vikuna í apríl 1973 og bætti við:
„Það eru kannski smámál fyrir
borgina sem heild, en skipta við-
komandi einstakling miklu máli,
og það er ósköp notalegt að geta
aðstoðað á einhvern hátt.“
Þetta viðhorf Birgis Ísleifs var
leiðarstef hans jafnt í stjórnmál-
um sem lífinu öllu. Í mörgu var
hann á undan sinni samtíð. Fyrir
46 árum var náttúruvernd ekki í
tísku stjórnmálanna og skilning-
ur á mikilvægi jafnréttis ekki sá
er síðar varð. Það vafðist hins
vegar ekki fyrir 37 ára gömlum
borgarstjóra hvaða mál hann
setti á oddinn:
„Í fyrsta lagi umhverfis- og
náttúruvernd. Við þurfum að
huga vel að ströndinni og hafinu í
kringum okkur, við þurfum að
fegra og snyrta borgina sjálfa, og
það þarf að skapa aðstöðu til auk-
innar útiveru fólks í næsta ná-
grenni borgarinnar. Í öðru lagi er
ljóst, að það þarf aðkoma til móts
við kröfur nútímakonunnar og
leggja meiri áherslu á barna-
gæslumál.“
Með Birgir Ísleifi Gunnarssyni
er genginn merkur maður sem
tók þátt í að móta og byggja upp
samfélagið, fyrst sem stjórnmála-
maður og síðar sem farsæll seðla-
bankastjóri. Ekki til að skara eld
að eigin köku heldur til að búa í
haginn fyrir samferðamenn sína
og þá sem eftir koma.
Við Gréta sendum Gunnari Jó-
hanni, Björgu Jónu, Ingunni
Mjöll, Lilju Dögg og fjölskyldum
þeirra okkar dýpstu samúðar-
kveðjur. Við minnumst heiðurs-
mannsins Birgis Ísleifs Gunnars-
sonar með þökk og hlýhug.
Óli Björn Kárason.
Birgir Ísleifur Gunnarsson var
hinn upprennandi leiðtogi ungra
sjálfstæðismanna þegar ég kom
til starfa í Heimdalli FUS haustið
1958. Sumarið 1956 hafði verið
mynduð fyrsta vinstristjórn lýð-
veldisins og eitt af helztu stefnu-
málum hennar var brottrekstur
bandaríska varnarliðsins.
Það var inn í þetta mikla
átakatímabil á fyrstu árum lýð-
veldisins sem Birgir Ísleifur kom
þegar hann hóf þátttöku sína í
stjórnmálum. Ég þekkti hann þá
ekki neitt. En annað kom til sem
varð þess valdandi að ég vildi
styðja hann umfram aðra á þeim
tíma. Hann hafði eignast konu,
Sonju Bachman, sem hafði verið
skólasystir okkar í Laugarnes-
skólanum og notið aðdáunar okk-
ar allra á þeim tíma sakir feg-
urðar og persónutöfra.
Í september sl. sátum við sam-
an á spjalli, gamlir vinir úr Laug-
arnesskólanum, Halldór Blöndal,
Ragnar Arnalds og Sveinn R.
Eyjólfsson. (Jón Baldvin var og
er á Spáni.) Á þeim fundi sagði
Sveinn okkur þau tíðindi að þau
væru bæði komin á líknardeild
Landspítalans, Sonja og Birgir.
Nokkru síðar var tilkynnt um
andlát Sonju.
Daginn eftir útför hennar fór
ég að heimsækja Birgi. Hann
sagði mér að hann ætti skammt
eftir og tók því með þeirri ró-
semd sem ég þekkti frá fyrri tíð.
Við töluðum saman um flokkinn
okkar og landsins gagn og nauð-
synjar.
Fyrir borgarstjórnarkosning-
ar 1962 var haldið lokað prófkjör
innan Sjálfstæðisflokksins. Við
Heimdellingar börðumst hart í
því prófkjöri fyrir framgangi
Birgis og höfðum sigur. Áratug
síðar var hann orðinn borgar-
stjóri í Reykjavík. Um það var
víðtæk samstaða innan flokksins.
Sex árum síðar varð það hlut-
skipti Birgis að verða sá borgar-
stjóri sjálfstæðismanna sem
missti meirihlutann í borgar-
stjórn. Það var mikið áfall en öll-
um var ljóst innan Sjálfstæðis-
flokksins að þar skiptu landsmál
meira máli en borgarmál.
Í framhaldinu var Birgir hins
vegar kjörinn á þing og nokkrum
árum síðar var komið að for-
mannsskiptum í Sjálfstæðis-
flokknum. Haustið 1983 voru að
baki miklar sviptingar innan
flokks, sem áttu rætur að rekja
til forsetakosninganna 1952. En
Geir Hallgrímssyni hafði tekizt
að halda flokknum saman, sem
var afrek, ekki sízt í ljósi stjórn-
armyndunar Gunnars Thorodd-
sens 1980.
Samkvæmt venjum og hefðum
flokksins var Birgir eðlilegur
frambjóðandi í því formanns-
kjöri. En nú voru breyttir tímar.
Sú tilfinning var sterk innan
flokks að nauðsynlegt væri að
stökkva yfir kynslóðir og kjósa til
forystu einhvern þann sem ekki
hefði blandast inn í átök fyrri
tíma. Birgir bauð sig fram en
náði ekki kjöri enda Þorsteinn
Pálsson studdur af þeim hópi
sem þá stóð í kringum Geir Hall-
grímsson.
Síðar varð hann svo ráðherra
um skeið í ríkisstjórn Þorsteins
Pálssonar, sem sat frá vori 1987
og þar til síðla sumars 1988. Og
nokkrum árum síðar einn af
bankastjórum Seðlabanka Ís-
lands.
Birgir Ísleifur Gunnarsson var
einn þeirra traustu flokksmanna
sem mynduðu kjarnann í Sjálf-
stæðisflokknum á síðari hluta 20.
aldar.
Börnum, barnabörnum og
tengdabörnum þeirra Sonju
sendi ég samúðarkveðjur.
Styrmir Gunnarsson.
Hvort heldur menn áttu sam-
leið með Birgi Ísleifi Gunnarssyni
um lengri eða skemmri tíma,
kynntust honum náið eða bara
nokkuð, fór enginn varhluta af því
að þar fór öndvegismaður. Hann
var hógvær í allri framgöngu og
réttsýnn. Um leið sýndi hann í
störfum sínum hvort tveggja
framsýni og viljafestu. Hann var
þó maður sátta fremur en átaka.
Birgir Ísleifur varð kornungur
áhrifamaður í íslenskum stjórn-
málum. Hann hafði rétt lokið
embættisprófi í lögfræði þegar
hann var kjörinn borgarfulltrúi.
Áratug síðar varð hann óumdeild-
ur arftaki Geirs Hallgrímssonar á
stóli borgarstjóra. Til þeirrar
ábyrgðar hafði hann vaxið af
verkum sínum.
Þegar horft er til baka getur
maður ímyndað sér að þrátt fyrir
drjúga reynslu hafi hann staðið
andspænis nokkuð snúnu verk-
efni. Eitt var að forveri hans var
að ljúka tímabili mestu verklegra
framkvæmda og athafna í sögu
borgarinnar. Annað var, að um-
rót ungs fólks hafði breytt póli-
tísku andrúmslofti í landinu.
Ég hygg að Birgir Ísleifur hafi
skynjað að hann stóð á nokkrum
tímamótum. Framfarirnar urðu
að halda áfram í anda nýs tíma.
Kannski var það slíkt innsæi sem
leiddi til þess að hann gerði áætl-
un um græna byltingu í borginni.
Það var einhvern tímann á
fyrstu mánuðum Birgis Ísleifs
sem borgarstjóra að ég fór með
nokkra norræna laganema af sex-
tíu og átta kynslóðinni, sem hér
voru staddir, á landsleik í hand-
bolta. Þar rákumst við á Birgi Ís-
leif. Eftir á höfðu gestirnir orð á
því að þeim hefði komið á óvart að
borgaralegur hægri flokkur
skyldi hafa gert ungan mann, lítið
eitt síðhærðan og með opinn huga
fyrir ákalli nýs tíma, að borgar-
stjóra. Þessi ummæli hafa verið
föst í minni mínu. Og nú finnst
mér að þau segi sína sögu í minn-
ingu hans.
Síðar sátum við saman í þing-
flokki á Alþingi. Og þar kom að
við settumst saman í ríkisstjórn.
Menn geta haft skiptar skoðanir
á því hvort það hafi verið þjóðinni
til láns eða óláns að málefnalega
skildi leiðir við samstarfsflokka
okkar þar. En ég hygg að fáir
geri ágreining við þá staðhæfingu
að betur hefði farið á því að Birgir
Ísleifur hefði setið lengur á ráð-
herrastóli í menntamálaráðu-
neytinu. Á þeim vettvangi naut
sín vel lagni hans og víðsýni og
ekki síður næmni hans fyrir ís-
lenskri menningu.
Birgir Ísleifur steig út af vett-
vangi stjórnmálanna nærri þrem-
ur áratugum eftir að Reykvíking-
ar kusu hann fyrst til
trúnaðarstarfa. Þá tók við starf
bankastjóra í Seðlabankanum.
Það er til vitnis um fjölhæfni
Birgis Ísleifs að þar átti hann eins
og á öðrum sviðum farsælan og
hnökralausan feril.
Í Rótarýklúbbi Reykjavíkur
fáum við ekki lengur að njóta fé-
lagsskaparins við Birgi Ísleif á
vikulegum fundum. Þar eins og
annars staðar þar sem hann hafði
viðkomu á lífsleiðinni sjá menn á
bak heilsteyptum og góðum fé-
laga.
Sonja Backman, eiginkona
Birgis Ísleifs, lést fyrir fáum vik-
um. Á kveðjustund hvílir einlæg-
ur hugur og djúp samúð hjá fjöl-
skyldu þeirra sómahjóna.
Þorsteinn Pálsson.
Nú þegar Birgir vinur minn er
horfinn af sjónarsviðinu, eftir
löng og ströng veikindi, vil ég
minnast hans – þó ekki sem þjóð-
þekkts stjórnmálamanns sem
gegndi margvíslegum ábyrgðar-
og trúnaðarstörfum í þágu lands
og þjóðar, þeim þætti lífs hans
munu aðrir gera skil – heldur sem
góðs félaga og vinar.
Kynni okkar og vinátta hefur
varað hátt í 70 ár en við kynnt-
umst upphaflega sem bekkjar-
bræður í MR. Ég mun því ekki í
Morgunblaðið/Jim Smart
Birgir Ísleifur Gunnarsson varð seðlabankastjóri árið 1991 og gegndi því embætti til ársins 2005.
SJÁ SÍÐU 20
Birgir Ísleifur og Sonja hans fylgdust ætíð fast
að eftir að þau fundust fyrst. Það kom á óvart að
hún skyldi fara fáum dögum fyrr, vísast til að
undirbúa heimkomu hans í himnanna ranni. Birg-
ir vissi eins og aðrir nálægir að stutt yrði í endur-
fundi.
Við Ástríður höfðum þekkt þau hjón í tæpa
hálfa öld og þótt mikið til þeirra koma sem sam-
herja og vina og var nokkuð sama af hvaða
sjónarhorni var horft til þeirra. Þau voru heil-
steypt, glæsileg og góðviljuð. Auðvitað hljóta þau
að hafa breyst eins og aðrir á svo löngum tíma.
En samt voru þau ætíð sjálfum sér lík og myndin
sem birtist okkur fyrst af geislandi borgar-
stjórahjónum sem buðu okkur ung velkomin var
ætíð söm.
Þegar horft er til ferils hans virðist augljóst að
hann hafi aldrei ætlað sér annað en að verða
stjórnmálamaður og hluti af forystusveit Sjálf-
stæðisflokksins. Og Birgir Ísleifur varð á sinni tíð
oddviti bæði í hópi ungra sjálfstæðismanna í
Reykjavík og á landsvísu og í stjórnmálabaráttu
stúdenta í Háskólanum þar sem hann tók forystu
í félögum og ráðum stúdenta og sat af þeirra
hálfu í háskólaráði.
Útskrifaður sem lögfræðingur með láði rak
hann lögmannsstofu og áfram eftir að hann hafði
verið kjörinn í borgarstjórn. Þegar Geir Hall-
grímsson hvarf til forystustarfa á landsvísu varð
samstaða um að Birgir Ísleifur skyldi verða arf-
taki hans í borgarstjórastólnum. Þar naut hann
sín vel og þau bæði.
Einu og hálfu ári síðar leiddi Birgir flokkinn í
fyrstu kosningum sínum í borginni. Flokkurinn
fékk þá sína bestu útkomu í sögu sinni. Hafði haft
átta borgarfulltrúa en bætti við sig manni. (Vorið
1958 hafði flokkurinn fengið tíu borgarfulltrúa
undir forystu Gunnars Thoroddsen en hlutfalls-
legt fylgi flokksins varð sjónarmun hærra 1974
þótt fulltrúaskipting flokka yrði ekki eins hag-
stæð.) Í minningunni um Birgi Ísleif virðist
manni fljótt á litið að stjórnmálaframi hans hafi
verið samfelldur og hnökralítill. Enda féll enginn
persónulegur skuggi á afskipti hans af stjórn-
málum. En hann lenti í pólitískum andbyr eins og
flestir reyna sem ná langt í íslenskum stjórn-
málum. Hans versta áfall var auðvitað það er
„borgin féll“ í kosningunum 1978, eins og það
heitir á máli okkar sjálfstæðismanna. Og má
segja að þar hafi pólitísk óheppni komið við sögu
þessa annars lánsama stjórnmálamanns. Því að
Sjálfstæðisflokkurinn fékk hlutfallslega betra
fylgi en hann hafði fengið 1970, en nú varð skipt-
ing atkvæða á flokka honum óhagfelld. Kosn-
inganóttin var löng og erfið. En þegar öll atkvæði
höfðu verið talin nema þau sem greidd voru utan
kjörfundar virtist Sjálfstæðisflokkurinn ætla að
halda meirihluta sínum af þokkalegu öryggi. Því
töldu flestir flokksmenn að þeir hefðu komist fyr-
ir vind því að reynslan hafði verið sú að Sjálfstæð-
isflokkurinn færi betur frá atkvæðum sem greidd
voru utan kjörfundar en andstæðingarnir. Það
varð ekki í þetta sinn. Í blöðum birtust svo mynd-
ir af borgarstjóranum þegar honum urðu úrslitin
ljós og verður hún mörgum ógleymanleg. Ástand-
ið í stjórnmálum á þessum tíma, sem lýst var í síð-
asta Reykjavíkurbréfi, varð til þess að flokksfólk
felldi ekki sök á Birgi. En honum leið ekki vel.
Margir höfðu trúað því að tapaðist meirihlut-
inn í borginni, sem staðið hafði í áratugi, þá væri
útséð um að hann næðist aftur. Birgir leiddi borg-
arfulltrúahópinn áfram í stjórnarandstöðu og
hvarf síðar til þingstarfa. Það breytti ekki því að
hugur hans var áfram hjá flokkssystkinunum í
borginni og vann hann ekki síður en þeir sem
voru í framboði að góðum árangri í kosningunum
1982 undir nýrri forystu. Hið óvænta gerðist að
Sjálfstæðisflokkurinn vann meirihlutann á ný og
reyndar síðan þrennar kosningar í röð, 1982, ’86
og ’90, og bætti jafnan við sig fylgi og fékk seinast
yfir 60% atkvæða og tíu borgarfulltrúa af fimm-
tán. Og nú birtist aftur ógleymanleg mynd frá
kosninganótt og harla ólík þeirri fyrri, af þeim
sama „gamla“ borgarstjóra og hinum tilvonandi.
Ekki varð séð hvor væri ánægðari á þeirri
stundu.
Birgir Ísleifur var betur lesinn í jafnt inn-
lendum sem erlendum stjórnmálum en flestir
þeir eru sem þó hafa gert þau að meginstarfi.
Hann var mjög prúður maður almennt og í
stjórnmálaskiptum þótt enginn kæmi þar að tóm-
um kofa eða kæmist upp með fleipur eða yfirgang
gagnvart honum eða þeim málstað sem hann bar
alla tíð fyrir brjósti. Hann var vinnusamur og ið-
inn, skipulagður og snar til verka ef þurfti. Hann
leitaði frekar sátta en að láta aflið eitt ráða og var
seinþreyttur til vandræða. Hann var viðkunn-
anlegur, þótt hann hleypti ekki alltaf mörgum
nærri sér. Hann var gleðimaður á stundum sem
til slíks eru ætlaðar og sat löngum við píanóið í
Höfða eftir að borðhaldi lauk. Lét hann lagleysi
félaga sinna yfir sig ganga af einstæðu umburð-
arlyndi en notaði svo sem síðasta hálftímann í
hvert sinn til að falla í trans djassins og hreinsaði
þá væntanlega út linnulaust garg kvöldsins úr
eyrum sér.
Þegar Birgir Ísleifur varð fertugur 19. júlí
1976 var hann vakinn eldsnemma við bílflaut og
dyrabjöllu. Á tröppunum stóð prúðbúinn vinur
hans, Jón E. Ragnarsson, kominn færandi hendi
með afmælisgjöf. Bað hann Birgi að stíga út á
tröppurnar til sín og njóta hennar með sér. Á
Fjölnisveginum stóð vörubíll frá Þrótti af stærri
gerðinni. Hóf bílstjóri hans að reisa pallinn mikla
hægt og virðulega og það gerði hann svo fjörutíu
sinnum í röð. Jón E. gaf þá skýringu að lögreglu-
samþykkt bannaði að skotið væri af fallbyssum af
þessu tilefni. „Ég þakka guði fyrir að eiga afmæli
í júlí en ekki janúar eins og þú,“ sagði Birgir síð-
ar, „því þá hefði Jón E. drepið mig úr lungna-
bólgu. Ég gat ekki ímyndað mér hvað vörubíll er
rosalega lengi að lyfta sturtu sinni fjörutíu sinn-
um. Ég vona að Jón mæti ekki aftur þegar ég
verð áttræður.“
Blessuð sé minning Birgis Ísleifs og Sonju og
allt þeirra fólk. Hafi hann þökk fyrir góða vináttu
og tryggð.
Davíð Oddsson.
Í minningu samstarfsmanns og vinar