Morgunblaðið - 29.11.2019, Blaðsíða 92

92 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 29. NÓVEMBER 2019
Hér eru birt brot úr eftirmála ævi-
sögunnar sem Bjarni Harðarson, út-
gefandi bókarinnar, ritar.
Einstakt heimildagildi
Óhætt mun að fullyrða að saga
Sigurðar frá Balaskarði hefur fyrir
löngu skipað sér í fremstu röð ís-
lenskra ævisagna og er enda með
þeim eldri og merkari. Vinsældir sín-
ar á bókin ekki síst að þakka ein-
lægni höfundar og nákvæmni í frá-
sögn sem gefur
henni einstakt
heimildagildi um
mannlíf fyrri
alda, jafnt hér
heima og í Vest-
urheimsbyggðum
Íslendinga.
Frásögnin er
öll mjög jákvæð
og höfundur er
fullur þakklætis fyrir velvild sinna
samferðamanna. Hinn bernski stíll
naívistans einkennir frásögnina og
upphafning afreka og ágætis nær
einnig yfir frásagnir af höfundi sjálf-
um. Því hafa sumir talið Sigurð raup-
saman. Það er vitaskuld ekki fjarri
lagi en það raup er þó sjaldnast á
kostnað samferðamanna og marga
þeirra upphefur hann ekki minna en
sjálfan sig. Og Sigurður er meðvit-
aður um að sjálfhælni er varasöm en
segir eftir að hafa lýst minni sínu og
hæfileikum til að endursegja sögur
sem hann hafði lesið einu sinni:
„Þetta þykir ef til vill sjálfhól, en
ég vil ekki draga af skaparanum það,
sem hann hefir gefið mér.“
Sjónarmið þetta þarf ekki að koma
á óvart hjá jafn sanntrúuðum manni
og Sigurði Ingjaldssyni. Megin-
tilgangur hans með ævisögurituninni
er einmitt að „bera fram persónulegt
vitni um kraft og blessun kristi-
legrar trúar og sigurafl bænarinnar í
Jesú nafni.“ Öll sagan ber vitni um
þessa sterku trúarvissu sem var
langt því frá að vera einsdæmi á
hans öld. En við kynnumst því líka
hvernig hin gamla stranga kristni er
víkjandi. Þannig hafa til dæmis skip-
stjórar í hinni ungu Reykjavík lagt af
allar sameiginlegar bænastundir
áhafnar og það verður eitt af bar-
áttumálum höfundar að endurvekja
þær.
Málið er gott bændamál
Nú er mælikvarði á það hvað eru
merkir viðburðir breytilegur frá
einni kynslóð til annarrar og fyrir
hundrað árum töldust mannraunir
og lífshættur almúgamanna ekki til
tíðinda. En greinarhöfundur á Nýj-
um kvöldvökum segir rétt síðar:
„Eg hef lesið bókina tvisvar og
lagt á mig vökur fyrir; það er þetta
elskulega karlaraup, þegar þeir fara
að rifja upp fyrir sér endurminn-
ingar sínar, þessi einstaka sannleiks-
ást og einlægni, sem skín í gegnum
alla frásögnina, og þessi einstaka
mannúð, sem talar vel um alla, sem
höfundur hefir kynst – og það eru
margir – sem gerir hana svo aðlað-
andi. Málið er gott bændamál, alveg
eins og maður heyri karlinn vera að
tína þetta fram í stólnum sínum
kankvísan og kátbrosandi, horfandi
með ánægju aftur á liðna tíð, og lít-
andi sínum greindu gamalsaugum á
það, hvað hann var og hvað hann gat,
þegar hann var upp á sitt hið bezta –
því maðurinn er vel greindur og dá-
lítið hagorður í tilbót. Minnið er óbil-
andi.“
Þó margir hafi síðustu hundrað ár-
in skrifað um ævisögu Sigurðar eru
framangreind orð um að hann hafi
verið „dálítið hagorður í tilbót“, lík-
lega eini jákvæði dómurinn sem yrk-
ingar hans fá á prenti. Flestir sem að
þeim hafa vikið eru samdóma um að
þær eru sögunni lítt til prýði. En vís-
ur Sigurðar og ánægja hans sjálfs
með afrek í skáldskap lýsa betur en
annað hinni barnslegu sál naívistans.
Og rétt eins og í til dæmis málaralist
nær naívistinn Sigurður frá Bala-
skarði að slá tón fegurðar og tær-
leika sem aðrir höfundar hafa ekki í
færum.
Miklar mannhættur
Ævisaga Sigurðar er öðrum þræði
hetjusaga enda er hér oftlega sagt
frá miklum mannhættum og erfið-
leikum til sjós og lands. Þar njóta sín
vel tilþrif og frásagnargleði höf-
undar. Egill Bjarnason (1915-1993)
bóksali og þýðandi skrifar um sögu
Sigurðar þegar önnur útgáfa hennar
kom í búðir og minnist þá þeirra
miklu vinsælda sem bókin naut í
hans heimasveit norður í Húnaþingi,
þannig að fæstir létu sér nægja að
lesa hana bara einu sinni. Egill segir
ennfremur:
„Sigurður segir frá atburðunum á
svo lifandi hátt, að lesandanum
finnst hann vera að lesa spennandi
skáldsögu eða riddarasögu, enda
minnist ég þess að eftir lestur bók-
arinnar í æsku, setti ég Sigurð á
bekk með görpum Íslendingasagn-
anna.“ (Tíminn, 18. des. 1957)
Sigurður er ekkjumaður og kom-
inn hátt á sjötugsaldur þegar hann
sest niður og skrifar ævisögu sína,
einstæðingur í litlu húsi vestur í
Gimli í Kanada. Hann hefur engar
dagbækur til að styðjast við og eng-
ar heimildir. Allt sem hér er sagt er
dregið úr djúpi hugans og það er
sem höfundur hafi engu gleymt.
Hann man viðurgerning á bæjum
sem hann kom á einu sinni fyrir
meira en hálfri öld. Man samtöl
manna og orðaskipti, útlit þeirra og
háttu.
Það er enginn vafi að höfundur er
stálminnugur enda koma sárafáar
athugasemdir fram í blöðum um
sannleiksgildi einstakra frásagna.
En engu að síður er ljóst að Sigurður
beitir hér sömu tökum og skáldævi-
sagnahöfundar nútímans. Í fyrr-
nefndum ritdómi í Nýjum kvöldvök-
um segir m.a.:
„En það er meðferðin á efninu,
löng samtöl og nákvæmustu smáat-
riðalýsingar, eins og það hefur alt
endurspeglast í hug og minni hins
gamla manns. Það hefur margt af því
sennilega fengið dálítið fastari mynd
í penna höfundar en geta má til að
verið hafi, og samtölin munu líklega
sumstaðar ekki alveg nákvæmt höfð
eftir; að minsta kosti hefur maður,
sem ég þekti vel, varla hagað orðum
sínum eins og þar er sagt frá.“
Skapandi skrif eða
„skáldað í skörðin“
Sá sem skrifar um bókina í Nýjum
kvöldvökum er þannig ekki í neinum
vafa um að Sigurður skáldi svolítið í
skörðin og sá sem hér skrifar hefur
komist mjög að sömu niðurstöðu við
samanburð bókarinnar við aðrar
heimildir.
Alla jafna nefnir Sigurður lags-
menn sína og samferðamenn aðeins
með eiginnafni enda óvíst að hann
hafi alltaf vitað fullt nafn viðkom-
andi. Hann hefur heldur engin gögn
til fletta í þar sem hann situr við
skriftir í litlu húsi vestur í Gimli.
Þegar skyggnst er um í ættfræði-
legum heimildum um fólk verður í
nokkrum tilvikum vafamál við hvern
er átt og jafnvel vafi að rétt sé með
farið nafn stöku manna. Þetta er
hvergi eins áberandi eins og þar sem
Sigurður segir frá frændfólki sínu í
Vopnafirði. Þar ruglast höfundur á
því hver bjó á hvaða bæ og jafnvel að
hann slái saman systkinabörnum.
Enda er hann þar að segja frá fólki
sem hann hitti líklega aldrei en vissi
aðeins deili á vegna frændsemi.
En flest sem hér er sagt stenst og
svo er væntanlega um allar megin-
frásagnir höfundar þannig að minni
hans Sigurðar er með miklum ólík-
indum. Vitaskuld eru því takmörk
sett og hann er ófeiminn við að setja
hlutina niður eftir því sem hann telur
sennilegast. Annað dæmi um þessi
skapandi skrif höfundar eru frásagn-
ir hans af draumum í bókarlok.
Draumar Sigurðar eru óvanalega
skýrir og miklum mun skil-
merkilegri en almennt er í draum-
heimum manna.
Alvarlegasta gagnrýni á sann-
leiksgildi frásagnar hjá Sigurði kem-
ur fram þegar borin er saman saga
hans í fjórða kafla annarrar bókar af
sjóhrakningi á skipinu Feyki og svo
frásögn Bessa Þorleifssonar skip-
stjóra af sama túr. Frásögn Bessa
birtist í Norðanfara 1885 og var end-
urprentuð 1944 í Heimilisblaðinu.
Þegar þessar tvær frásagnir eru
bornar saman er þó engan veginn
ljóst hvor fer hér með réttara mál og
misræmið í frásögn þarf ekki að
koma á óvart ef Sigurður hefur rétt
fyrir sér. Tuttugu og níu ára hóf Sig-
urður sambúð með Margréti Krist-
jánsdóttur (1831-1908) frá Enni í
Refasveit. Hún var þrettán árum
eldri en hann og því komin nokkuð á
fimmtugsaldur þegar þau taka sam-
an. Þau voru barnlaus en heimildir
eru um að Margrét hafi ung eignast
soninn Jónas Bjarnason (f. 1850) en
sá hefur sennilega dáið ungur. Þrátt
fyrir margskonar slark og ævintýri
framan af ævi getur Sigurður hvergi
um ástabrall og ekki er vitað til að
hann hafi eignast neina afkomendur.
Hann er því einstæðingur þegar
Margrét deyr frá honum vestur í
Gimli á aðfangadag jóla árið 1908. ...
Dalmann, Suðfjörð
og Goodmann
Þriðja bindi sögunnar segir ein-
mitt frá þessum söluferðum höf-
undar um Íslendingabyggðir og
styður fyrrgreinda sögusögn enda
var Sigurður orðinn landskunnur
bæði hér heima og meðal Vestur-
Íslendinga eftir útgáfu fyrra bind-
isins. Frásögn þriðja bindisins er að
vonum tíðindaminni en hinna
tveggja og endurtekningasöm þar
sem ein heimsókn tekur við af ann-
arri.
Aftur á móti er þessi frásögn mik-
ilsverð og skemmtileg heimild um líf
í Vesturheimsbyggðum Íslendinga
fyrir einni öld síðan.
Við kynnumst hér þjóð sem
ferðast með „treini“ eða „kar“ og ber
nöfn eins og Borgfjörð, Dalmann,
Suðfjörð og Goodmann. Sjálfur
veiðir Sigurður „rabita“ í skóginum
en „kattfiska“ í vötnum. Vinsamlegir
palladómar Sigurðar um sam-
ferðamenn sem hann hittir bæði hér
heima og í Vesturheimi kunna að
verka sérkennilegir í augum nútíma-
manna. Hann hrósar húsfreyjum
með því að segja að þær séu gildar,
feitar og rjóðar.
Ástandið er ekki eins gott á heim-
ili hjónanna Guðrúnar og Jónasar
Jónassonar við Manitobavatn: „Kon-
an hafði verið lengi á sjúkrahúsi í
Winnipeg; hafði verið skorin upp, en
nú komin heim, aumingi, en nú á
batavegi.“
Sigurður og Birkiland
í sama landi
Um margt kallast frásögn Sig-
urðar af heimsóknum á heimili
Vesturheimsfara á við frásagnir Jó-
hannesar Birkilands sem er einmitt
á ferðinni á sömu slóðum þessi sömu
ár og segir frá því ferðalagi í bókinni
Harmsaga ævi minnar.
Þó að ekki séu heimildir um fundi
þeirra geta þeir alveg hafa hist. En
það er einkum athyglisvert að gest-
risni í Vesturheimi verður þessum
tveimur mönnum misjafnlega nota-
drjúg. Og hitt er einnig merkilegt og
kemur fram í báðum þessum ævisög-
um að það hefur þótt sjálfsagt á
þessum árum að Íslendingar hýstu
landa sína sem voru á ferðalagi um
hinar víðlendu Vesturheimssléttur.
Þetta elskulega karlaraup
Alþýðumaður Sigurður Ingjaldsson frá Balaskarði í Laxárdal skrifaði ævi-
sögu sína og gaf út í þremur bindum á árabilinu 1913 til 1933.
Ævisaga Sigurðar Ingjaldssonar frá Balaskarði í
Laxárdal er nú gefin út í þriðja sinn, en bókin kom
upphaflega út í þremur bindum á árabilinu 1913 til
1933. Þegar hún var gefin út öðru sinni 1947 sagði í
sjómannablaðinu Víkingi að hún væri „án efa ein-
hver fjörmesta og skemmtilegasta sjálfsævisaga,
sem íslenzkur alþýðumaður hefur skrifað“.
Verið velkomin
í nýja vefverslun Black Friday
oooooooooooooooooo
Cyber Monday
Allt að 60%
afsláttur