Morgunblaðið - 29.11.2019, Blaðsíða 102

102 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 29. NÓVEMBER 2019
VIÐTAL
Kristín Heiða Kristinsdóttir
khk@mbl.is
„Ég var mjög hrædd við Grýlu og
fékk nokkrar martraðir um að hún
væri komin til að sækja mig. Hún var
hræðilega útlítandi í þeim draumum,
það vantaði neðan á hana frá hnjám
af því að hún hafði gengið svo mikið.
Hún kom í drauma mína með þessa
fótastubba sína og reyndi að sparka í
gluggana til að ná í mig. Þetta voru
rosalegar martraðir, ég man vel
skelfinguna, lömun í fletinu,“ segir
Eva María Jónsdóttir, en hún og
Rósa Þorsteinsdóttir sendu nýlega
frá sér bókina Skuggahliðin jólanna,
sem geymir gömul kvæði og sögur af
vættum þeim sem fara á stjá þeg-
ar myrkrið er mest á jólum,
tröll, huldufólk, draugar,
jólaköttur og fleiri forynjur
sem löngum hafa vakið ótta
hjá börnum. Eva og Rósa
völdu efnið úr upptökum
sem hljóðritaðar voru eftir
nafngreindu fólki á liðinni
öld og Óskar Jónasson sá
um að myndskreyta bók-
ina.
„Ég var líka rosalega
hrædd við Grýlu og
Leppalúða en þar fyrir
utan hugsaði ég ekki
mikið um þessar jóla-
verur. Ég er alin
upp á Hofsósi og
þar var alltaf
álfabrenna og
þá mættu vissu-
lega púkar og
„hröll“, eins og
bróðir minn sagði,“ segir
Rósa og hlær að minningunni.
„Ég kynntist ekki fyrr en á
fullorðinsárum í þjóðfræði-
safninu hinum ógnvekjandi
eldri jólasveinum eins og
Lungnasletti og öðrum sem
gátu verið klofnir upp í háls og
komu til byggða á skinn-
bátum utan af sjó,“ segir
Rósa og bætir við að óttinn
við jólasveina sé kannski ein
birtingarmynd landlægs ótta
við hið óþekkta sem kemur
að utan.
Hvorug þeirra Evu og
Rósu var hrædd við jóla-
köttinn, því það var ekki mikil
hætta á að þær fengju enga nýja
spjör fyrir jólin.
„Ég man að þegar verið var að
undirbúa jólin á bernskuheimili mínu
sofnaði ég oft við saumavélarhljóð á
kvöldin þegar mamma var að sauma
föt á okkur börnin,“ segir Eva og
Rósa bætir við að hún hafi átt
móðursystur í Vestmannaeyjum
sem kom í veg fyrir að hún færi í
jólaköttinn. „Við systkinin vissum
fyrir víst að við fengjum um hver jól
nýjar flíkur frá Önnu frænku.“
Gott fyrir börn nútímans
Þær segjast með bókinni vera
meðvitað að draga sögur og kvæði
fram úr okkar gömlu þjóðtrú og
menningu. „Öldum saman gengu
manna á milli í munnlegri geymd ör-
lagaríkar sögur um þennan dimm-
asta tíma ársins, jólin. Við viljum
halda þessu til haga og kynna fyrir
nútímafólki, það er mikilvægt. Fólk
bjó við þessa ógn í mesta myrkrinu
þegar allar jólavættir höfðu tækifæri
til að fara á kreik,“ segir Rósa og Eva
bætir við að það sé sérlega skemmti-
legt að lesa sögurnar í bókinni upp-
hátt vegna orðfærisins. „Þetta er eins
og að fara salibunu á tungunni.“
Þær segja að það sé gott fyrir börn
nútímans að kynnast því sem er fornt
og framandi, það kveiki á ímyndunar-
aflinu. „Ímyndunaraflið kennir börn-
um svo margt þegar þau setja sig í
spor þess sem er í mikilli hættu eða
upplifir mikla ógn. Börn vilja láta
hræða sig. Barnasálfræðingurinn
Bruno Bettelheim heldur því fram að
það sé meinhollt fyrir börn að vera
hrædd, sérstaklega af nánum ástvin-
um, því þá eru þau jafnframt í örygg-
inu,“ segir Eva.
Taugatitringur tengdur jólum
Kvæðin og sögurnar í bókinni
geyma líka heimildir um fátækt,
vinnuhörku og hungur fyrri tíma hér
á landi, til dæmis kvæðið um dreng-
inn sem fékk svo lítinn mat á jólum að
hann rúmaðist í hörpuskel.
„Börn þurftu að vinna og ef þau
voru eitthvað að slóra var þeim refs-
að með minni mat. Börnum í nútíma
gnægtasamfélagi hlýtur að þykja for-
vitnilegt að fá innsýn í þann veru-
leika. Ekki mátti heldur vinna verkin
með ólund; í einni sögunni segir af
stúlku sem hvarf á jólanótt, en hún
hafði neitað að hjálpa til við að bera
inn jólamatinn. Þetta voru því stund-
um sögur til að hræða börn eða fólk
til hlýðni,“ segir Eva og bætir við að
það séu enn ótrúlega mörg verk á
heimilum sem þurfi að inna af hendi
fyrir jólin, þótt annars lags sé.
„Verkin eru mörg og þau taka fólk
á taugum í dag rétt eins og áður.
Þessi taugatitringur kemur fram í
kvæðum og sögum þessarar bókar,
til dæmis um að tunglið megi ekki
taka hann Óla. Af þessu sjáum við að
taugatitringur var tengdur jólunum í
gamla daga rétt eins og núna. Þótt
það sé sennilega framandi fyrir börn í
dag að fá ekki nóg að borða og enga
nýja flík fyrir jólin er þetta líka tím-
anna tákn, til dæmis vísan um þann
sem söng út öll sín jól í ermabættum
kjól, ljómandi af gleði og ánægju. Ef
við getum framkallað slíka gleði í
dag, þegar við virkilega þurfum að
minnka neyslu okkar og þurfum að
endurnýta hluti og föt, er ágætt að
bregða upp mynd af ljómandi glöðu
fólki sem fékk ekki ný föt heldur
breytt föt og endurgerð, framleng-
ingu á ermar.“
Feitur matur efst á listanum
Sumar sögurnar endurspegla
óskadrauma þeirra sem lifa í fátækt.
„Til dæmis sagan um stúlkuna sem
fer í huldufólksdalinn og hefur það
miklu betra þar heldur en hún hefði
það ef hún væri heima hjá sér. Hún
getur líka veitt öðrum mannlegum
verum af auðæfum sínum,“ segir
Rósa og Eva tekur annað dæmi um
óskadraum sem birtist í kvæðinu um
gjafirnar sem fólk gæti hugsað sér
alla þrettán jóladagana. „Þar er feit-
ur matur efst á lista, sem er áhuga-
vert fyrir okkur á þessum tímum
matarkúranna.“
Þær Eva og Rósa mæla með því að
fólk taki upp gamlar jólahefðir eins
og til dæmis þá að syngja Gilsbakka-
þulu á heimili sínu, en hana má finna
aftast í bókinni þeirra.
„Hún er svo skemmtilega löng og
fyndin og það er þó nokkuð fyllirí í
henni, afinn setur upp hárkollu og
fjörið er mikið. Það er ekki langt síð-
an það var tiltölulega almennt að fólk
syngi þessa þulu um jólin en nú er
það fátítt og um að gera að bæta úr
því,“ segir Eva. Rósa hvetur foreldra
til að halda jólasveinatrú sem lengst
hjá börnum.
„Þegar yngri dóttir mín var sex
ára var hún farin að efast um tilvist
jólasveinanna og ég reyndi mikið að
plata hana og sannfæra um að þeir
væru til. Ég sagði þá vera með hand-
leggi sem þeir gætu lengt og gætu
komið í gegnum rúðuna til að setja í
skóinn. Stúlkan efaðist samt og ég
gafst upp, játaði að við pabbi hennar
værum þau sem settu í skóinn. Þá
reyndist hún ekki vera tilbúin að
heyra sannleikann. Þetta voru hræði-
leg vonbrigði fyrir hana og hún grét
hástöfum. Ég sá eftir þessu og mæli
með að foreldrar haldi þetta út með
öllum ráðum, því það er gaman að
halda ævintýrinu lifandi sem lengst,“
segir Rósa.
Meinhollt fyrir börn að vera hrædd
 Eva María og Rósa draga fram sögur og kvæði úr gamalli þjóðtrú í nýrri bók, Skuggahliðin jólanna,
þar sem vættir fara á stjá og oft með illt í huga  Fólk bjó við þá ógn í mesta myrkrinu um jólin
Morgunblaðið/Eggert
Gaman Nú styttist í aðventuna hjá Rósu, Vaski hinum káta og Evu Maríu eiganda hans. Þau brugðu á leik úti.
Fjármaðurinn Dýra-Steinþór Til hans kom þuklandi vera þegar hann svaf á
jólanótt í Grunnavík á Sauðhúseyri í Lónafirði. Hann stökk út og sá þar
tröllskessu þessa sem komin var af stað með tvo sauði, krækta saman á
hornunum, hangandi á öxlinni. Steinþór fór á eftir henni og hjó á hönd
hennar þegar hún ætlaði yfir Lón og sökk hún þar og liggur enn í dag.
Ánægð Þessi söng út öll
jól í ermabættum kjól.
Góð fyrirmynd fyrir nú-
tímafólk sem þarf að
minnka neyslu sína.
GRÆNA TUNNAN
auðveldar flokkunina
577 5757 | www.igf.is | igf@igf.is
S: 577
5757
NÁTTÚRAN ER TAKMÖRKUÐ AUÐLIND
HUGSUM
ÁÐUR EN VIÐ HENDUM
Í hana má setja allan pappír, pappa,
plastumbúðir og minni málmhluti
– Muna að skola
Pantaðu græna tunnu í síma 577 5757 eða á igf.is