Hugur og hönd - 01.06.2000, Side 37

son á Höskuldsstöðum, forföður
Stephensensættarinnar, er Húsa-
fellssteinn og einn er svo fjarri
sem að Möðruvöllum í Hörgárdal.
Þessir legsteinar eru flestir úr
rauðleitri steintegund, þéttum leir
eða fínum sandsteini, en aðrir úr
gráu grjóti. Rauði steinninn er úr
Bæjargilinu þar á Húsafelli, finnst
þar á tveimur stöðum, og er þetta
grjót með afbrigðum litarfagurt
þegar það er nýskafið, slær þá blá-
um blæ á steininn. Gráa grjótið,
sem virðist þó minna hafa verið
notað, enda ekki eins blæfagurt á
að líta og ekki eins auðunnið,
finnst þar í Selgili nokkru framan
við Húsafell.
Þeir Húsafellsmenn smíðuðu
ekki aðeins legsteina úr þessu
rauða grjóti. Úr því voru höggnir
nóstokkar og til voru úr því stein-
ker, höfð undir ljósmeti þar á bæ,
og á síðari árum hefur Páll Guð-
mundsson listamaður á Húsafelli
notað það í listaverk sín, sem al-
kunn eru.
í Reykholtskirkjugarði eru 12
legsteinar sem greinilega eru gerð-
ir af þeim Húsafellsmönnum og
kallaðir eru hér Húsafellssteinar.
Hinn stærsti þeirra er um 49 x 124
cm, en flestir nokkru styttri, sumir
þó eilítið breiðari. Þeir eru flestir
ferhyrndir, á fáeinum er bogi upp
úr sem nær þó ekki út á hornin.
Steinarnir hafa verið höggnir jafn-
ir á hliðar og skafnir sléttir, en
steinninn er mjúkur og lætur und-
an eggjárni, einkum sé hann blaut-
ur. Strik eru jafnan meðfram brún-
um, gerð með þar til gerðu strik-
járni, en þó jafnframt stundum
bárulaga bekkur umhverfis sem
nær út á strikið, bárurnar misstór-
ar, og á öðrum steinum er svo-
nefndur „tannstafur", eins konar
ferhyrndir bitar eða tappar, sem
alþekktir eru í skrautlist 19. aldar.
Þá kemur og fyrir slétt strik innan
við, umhverfis leturflötinn.
Letrið er yfirleitt höggvið á all-
an flötinn. Það er yfirleitt með
tvennu móti, upphafsstafa latínu-
letur er algengast, á öðrum er eins
konar skrifletur, settletur, en á
nokkrum hvort tveggja. Letrið er
jafnt og stafagerðin er jöfn og föst
og virðist gerð eftir nákvæmri for-
skrift. Greinilega hefur letrið verið
Legsteinn Jóns Kristjánssonar
hreppstjóra á Kjalvararstöðum í
Reykholtsdal, f. 1800, d. 1859, í
Reykholtskirkjugarði. Sennilega
eftir Þorstein Jakobsson á Húsafelli,
d. 1868. Var mjög brotinn er myndin
var tekin 1963.
Ljósmynd: Gísli Gestsson.
teiknað nákvæmlega á steininn og
höggvið síðan og skafið upp úr
stöfunum til að gera þá jafnari.
Líkur benda til, að elztu slíkir
steinar, sem finna má í kirkjugarð-
inum á Húsafelli, séu frá 18. öld,
en þeir eru ekki ársettir. Flestir
Húsafellssteinar eru hins vegar
frá 19. öld, svo sem sést af dánar-
árum þeirra, sem steinarnir eru
yfir.
Jakob Snorrason, sonur séra
Snorra, hefur löngum verið talinn
fremstur legsteinasmiður þeirra
Húsafellsmanna. Segir Kristleifur
Þorsteinsson frá Húsafelli frá því,
að faðir sinn hafi oft verið með
Jakobi föður sínum við legsteina-
smíðar, og nokkrir steinar eru
merktir Jakobi, til dæmis steinn-
inn yfir Guðmund Vigfússon
„ökonomus", er síðast var bóndi á
Gullberastöðum, en þar setur Jak-
ob upphafsstaf sinn og föðurnafn
neðst á steininn. Þá er vitað að
Jakob gerði steininn yfir séra Hall-
grím Pétursson í Saurbæjarkirkju-
garði, Gísli sonur hans hefur
merkt sér legstein yfir séra Jónas
Jónsson í Reykholti, hann er með
latínuletri en nafn steinsmiðsins
neðst með skrifletri og ártalið
1877. Jakob notar skrifletur og lat-
ínuletur sitt á hvað á steina sína.
Stundum má sjá rósir í hornum
steinanna, áhrif frá hinum stóru,
erlendu steinhellum sem víða má
sjá á leiðum fyrirmanna í görðum
landsins og höfðu oft rósir við
horn eða guðspjallamannamerki.
- Efst á steinum þeim, sem hafa
eins og boga upp úr, eru rósaflétt-
ur, haglega settar eins og letrið og
annað skraut á steinunum.
Allir þessir steinar eru nú meira
en aldargamlir, hinn yngsti þekkti
er frá 1881, og sumir eru líklega
upp undir tveggja alda gamlir, og
líkindi til að einhverjir séu frá 18.
öld, eins og fyrr getur. Margir
þeirra eru nú mjög skemmdir
orðnir, brotnir og flísað upp úr
þeim, því að steintegundin, eink-
um hin rauða, er mjúk og við-
kvæm fyrir áverkum. Steinarnir
liggja flatir á leiðunum, vatn situr
því í letri og smýgur í sprungur og
frýs síðan og sprengir út frá sér.
Þannig er víða brotið upp úr letri
og sums staðar hafa komið djúpar
holur í steinana, þannig að áletr-
unin verður ekki alls staðar lesin í
samfellu, þótt víðast megi lesa í
málið. Með hverju ári versnar á-
stand steinanna, má í rauninni
þessi fallega listasmíð þó ekki
glatast frekar en orðið er. Legsteini
er oftast ætlað að liggja eða standa
á leiði þess, sem hann er settur
yfir, en líklegast munu þó fæstir
þessir steinar liggja nákvæmlega á
réttu leiði, þeir hafa greinilega
margir færzt til. Því væri réttast
þar sem því verður komið við, að
setja þessa steina undir þak og
verja þá þannig gegn algerri eyð-
ingu, enda hefur svo verið farið
með gamla og merka legsteina í
nokkrum tilvikum.
Þór Magnússon
Hugur og hönd 2000 37