Hugur og hönd - 2018, Síða 10

18 HUGUR OG HÖND 2018 2018 HUGUR OG HÖND 19
Sumarið 1994 sá ég peysuna fyrst.
Hún hékk uppi á vegg í safninu á
Reykjum í Hrútafirði. Það er mér
minnisstætt að móðir mín sem var
í fylgd með mér, benti safnverði á
að þau skyldu nú passa vel upp á
þessa peysu því að gamlar prjón-
aðar peysufatapeysur væru mjög
fágætar.
Nokkrum árum síðar var ég
komin í skólanefnd Heimilisiðnað-
arskólans, hafði farið á námskeið í
búningasaumi og komin í hringiðu
áhugasamra kvenna sem höfðu
logandi áhuga á búningunum og
endurgerð eldri búninga. Þá kom
mér í hug þessi prjónaða
peysa á Reykjum. Ég
velti fyrir mér
að það væri
g a m a n
að fá að skoða hana betur, sjá hvort
einhverja reglu mætti finna út við
prjónið, jafnvel telja hana út og
endurprjóna eftir henni.
Á námskeiðum Heimilisiðnað-
arskólans í þjóðbúningasaumi
er kennt að sauma 19. aldar- og
20. aldar búninga, peysuföt og
upphlut. En þegar saumuð voru
peysuföt var peysan alltaf sniðin
úr ullarefni með flauelsköntum
framan á boðungum og ermum.
Þannig var farið að sauma peysuna
á ofanverðri 19. öld. En fram að
þeim tíma höfðu peysurnar verið
prjónaðar úr fínu bandi. Peysan á
Reykjum er augljóslega 19. aldar
peysa og vel varðveitt eintak.
Það kom að því að ég hafði
samband við safnið á Reykjum
og fékk aðgang að peysunni til
að gera úttekt á henni. Peysan
hafði fengið safnanúmerið V 410.
Eftirfarandi texti fylgdi henni:
„V410 – Kventreyja úr eigu Jór-
unnar Elíasdóttur. Hlutinn gerði
Jórunn Elíasdóttir á Urriðaá. Hún
var fædd 7. júní 1854. Árið 1860
er hún skráð með niðursetu á
Bálkastöðum í Melstaðarsókn.
Síðustu ár sín var hún á Saurum
í sömu sókn. Hún lést að Saurum
3. október 1938. Ekki er vitað
hvenær hún gerði peysuna.
H ö f u n d u r : Herborg Sigtryggsdótt ir - L j ó s m y n d i r : Guðmundur Ingólfsson
Prjónuð peysufatapeysa
Jórunnar
G a m l a p e y s a n , l j ó s m y n d : S ó l ve i g H . B e n j a m í n s d ó t t i r.
Peysan kemur úr búi Guðrúnar
Þórdísar Magnúsdóttur. Jórunn
var móðuramma Þórdísar.“
Skoðun á peysunni
og greining
Lýsing: Reykjapeysan er áþekk
þeim peysufatapeysum sem
gerðar voru á 19. öld og sjá má á
gömlum ljósmyndum, prjónaðar
eða sniðnar og saumaðar.
Peysan er afskaplega lítil miðað
við stærð nútímakvenna, mittis-
málið er aðeins um 56 cm, brjóst-
mál um 64 cm og ermasídd er 42
cm upp að handvegi. Hún er öll
aðsniðin og ermar formaðar eftir
handleggnum með ámælingu við
olnboga þannig að ermar fá sveigt
form. Neðst á peysubol að framan
eru brugðningar og á baki eru
prjónaðar fellingar sem liggja þétt
saman, svipað og plíseraðar.
Faman á bol er gengið frá boð-
ungum með 4-4,5 cm breiðum
flauelsköntum. Á röngunni er
kanturinn fóðraður með þynnra
efni, en fóðrið hefur greinilega
verið margbætt. Gengið er frá
hálsmálinu með um 1 cm breiðri
bryddingu úr svörtu satínofnu
efni, sem nær yfir efri endann á
flauelsköntunum. Á hægri boðung
innanverðan eru festar krækjur
með jöfnu millibili, nema yfir
brjóst þar sem um 12 cm bil er
krækjulaust og á vinstri boðungi
innanverðum eru lykkjur á móti
krækjunum.
Neðst á ermum eru um 8-8,5 cm
breiðir flauelskantar, sem enda
með rúnningi við klauf sem gengur
upp í prjónið á innri hluta erma.
Flauelskantarnir eru fóðraðir með
svörtu efni. Klaufar eru bryddaðar
með svörtu efni.
Efni: Peysan er prjónuð úr mjög
fínu, tvinnuðu svörtu bandi,
þéttprjónuð og að mestu með
sléttprjóni. Áferðin er mjúk og
hnökralaus. Bandið gæti verið
innflutt en það hefur líka getað
verið úr íslenskri ull; ofanaftekið
og handspunnið.
Ástand: Peysan er mjög þæfð og
áberandi mikið efst á baki, á öxlum
og niður á upphandleggi, sem
bendir til þess að hún hafi þófnað
við útiveru í rigningu. Eflaust
hefur peysan öll verið þæfð eftir
að hún var prjónuð, eins og vani
var, til að gera prjónafatnað þétt-
ari og um leið endingarbetri. En
augljóst er að peysan hefur síðan
þófnað enn meira við notkun.
Prjónið er nánast alveg heilt
og óslitið. En framan á peysu hafa
verið klipptar upp tvær klaufar,
ein á hvoru framstykki, sem ná
upp fyrir mittislínu. Prjónið hefur
verið það þófið þegar klippt var,
að það hefur ekki raknað upp og
enginn frágangur er meðfram. En
greinilega hafa þessar uppklipptu
klaufar verið gerðar eftir á, til að
hægt væri að nýta flíkina lengur
þótt mittismál eigandans væri
ekki það sama og áður.
Formun
Bolur: Peysan er prjónuð neðan
frá og upp, bæði bolur og ermar
hafa verið prjónaðar að mestu í
hring. Neðst á bolnum að aftan
er s.k. stakkur eða stokkur en
það eru mjög þéttar fellingar
sem prjónaðar eru með sléttum
lykkjum en með brugðnum lykkju-
röðum þar sem felling er brotin
fram. Á röngu sjást þræðingar á
V i ð o l n b o ga e r p r j ó n a ð m e ð s t y t t u m u m f e r ð u m s e m ge f u r s ve i g j u .