Bændablaðið - 07.07.2016, Blaðsíða 42

42 Bændablaðið | Fimmtudagur 7. júlí 2016
Um aldamótin 1900 var þungt
fyrir fæti í íslenskum landbúnaði.
Tekið hafði verið fyrir útflutning
lifandi sauðfjár til Bretlands og
árferði var erfitt. Bændur leituðu
úrbóta, renndu m.a. hýru auga
til danskra bænda er náð höfðu
góðum árangri í sölu mjólkur-
afurða til Bretlands. Þótt mjólk-
in hafi verið helsta fæðutegund
okkar Íslendinga um aldir kunn-
um við ekki að vinna úr henni
afurðir sem hæfar væru á kröf-
uhörðum erlendum mörkuðum.
Hér skorti nýja verkþekkingu.
Því var ákveðið að koma á
fót íslenskum mjólkurskóla.
Búnaðarfélag Íslands leitaði til
þess faglegrar aðstoðar Danska
Landbúnaðarfélagsins og fékk fjár-
stuðning Alþingis til þess að koma
málinu á rekspöl – með því að efla
verklega kunnáttu í smjörgerð til
útflutnings.
Stofnaður Mjólkurskóli
Til Danmerkur var leitað eftir manni
er kennt gæti Íslendingum smjör-
gerð og aðra nútíma mjólkurvinnslu.
Danska Landbúnaðarfélagið mælti
með nýútskrifuðum mjólkur-
fræðingi, Hans Jepsen Grönfeldt frá
Ølgod á Jótlandi, til kennslunnar.
Hann kom til Íslands sumarið 1900
og tók þegar til starfa.
Knappur tími var til undirbún-
ings en samningar náðust um að
Mjólkurskólinn fengi aðstöðu hjá
Búnaðarskólanum á Hvanneyri.
Ákveðið var að Mjólkurskólinn
skyldi eingöngu vera fyrir stúlk-
ur. Inntökuskilyrði voru að þær
væru „... hraustar og vel þrifnar að
upplagi. Þær þurfa einnig að vera
fullþroskaðar, hafa lært skrift og
4 höfuð greinar í heilum tölum í
reikningi...“ Á Hvanneyri hóf
Mjólkurskólinn starf 1. nóvember
1900 og var aðeins einn nemandi í
skólanum fyrsta kennslutímabilið.
Það var Guðlaug Ólafsdóttir frá
Sumarliðabæ í Holtum. Aðsókn
óx og skólastarfið dafnaði vel
undir forystu Grönfeldts mjólkur-
fræðings.
Þannig hófst saga fyrsta og eina
Mjólkurskólans sem starfað hefur
hérlendis. Vegna hrikalegs húsbruna
á Hvanneyri haustið 1903 hraktist
skólinn þaðan til Reykjavíkur en
var síðan færður að Hvítárvöllum
þar sem hann átti flest starfsár sín.

Stúlkurnar og námið
Í Mjólkurskólanum lærðu stúlk-
urnar nútíma mjólkurmeðferð, um
fóðrun kúnna og um bókhald og
rekstur rjómabúa. Námið, sem var
bæði bóklegt og verklegt, miðað-
ist við að stúlkurnar gætu að því
loknu staðið fyrir rjómabúum sem
vaxandi áhugi var fyrir að stofna.
Mjólkurskólinn varð ein fyrsta
menntabraut á sviði matvælafræði
hérlendis – og ein fyrsta
starfsmenntaleið íslenskra kvenna.
Um 180 stúlkur stunduðu nám við
skólann um lengri eða skemmri
tíma á starfstíma hans. Komu
þær úr flestum sýslum landsins.
Stúlkurnar úr Mjólkurskólanum
réðust margar sem bústýrur
rjómabúanna er risu víða um land
á fyrstu árum síðustu aldar. Þannig
breiddu þær út nýja þekkingu í
mjólkurvinnslu og verkavöndun óx.
Mörg fengu rjómabúin ágætt verð
fyrir smjörið á hinum kröfuhörðu
erlendu mörkuðum.
Mjólkurskólinn starfaði til ársins
1918 en þá höfðu starfsskilyrði
hans sem og viðskiptaumhverfi
rjómabúanna versnað svo að ekki
var lengur grundvöllur fyrir rekstri
hans: Bændur hættu að færa frá ám
sínum en hluti rjómans sem tekinn
var til smjörvinnslu í rjómabúun-
um var sauðarjómi, heimavinnsla
smjörs óx og gæði þess einnig, ekki
síst vegna áhrifa Mjólkurskólans.
Áhrif Mjólkurskólans
Með sínum hætti var Mjólkurskólinn
leið margra stúlkna til menntun-
ar, frama og sjálfstæðis – raunar
hljóðlátur þáttur í jafnréttisbaráttu
íslenskra kvenna.
Íslenska smjörið varð mark-
aðsvara á kröfuhörðum mörk-
uðum framboðs og eftirspurnar.
Rjómabúin og rjómabústýrurnar
áttu því veigamikinn hlut að því
að bændur fengu peninga til frekari
nýsköpunar á búum sínum, svo sem
til jarðabóta og kaupa á verkfær-
um til ræktunar og heyskapar (t.d.
sláttuvélum). Bændur lærðu einnig
að vinna saman að markaðssetningu
afurða sinna.
Utan skólatímans ferðað-
ist Grönfeldt skólastjóri um á
meðal rjómabúanna og leiðbeindi
starfsmönnum þeirra og bændum.
Starf Mjólkurskólans og nemenda
hans bættu mjólkurmeðferð og
smjörvinnslu hérlendis til muna
og lagði grunn að nútíma mjólkur-
iðnaði.
Þótt Mjólkurskólinn legðist af
svo og flest rjómabúin liðu fá ár
þangað til iðnvæðing íslenskrar
mjólkurvinnslu með mjólkurbú-
unum/-samlögunum hófst af fullum
þunga. Það gerðist á sama grund-
velli og Mjólkurskólinn og rjóma-
búin höfðu starfað: Með starfsþekk-
ingu, vöruvöndun og samvinnu
bænda. Og búhættir breyttust.
Ný bók um sögu Mjólkurskólans
Nú er væntanleg bók um
Mjólkurskólann og starfssögu hans.
Titill bókarinnar – Konur breyttu
sem nemendur skólans höfðu með
sínum hætti, beinum og óbeinum,
á framvindu landbúnaðar hérlendis
í byrjun 20. aldar. Það hefur verið
afar hljótt um þennan skóla og
aðgengilegar heimildir um hann eru
ekki margar. Ef til vill er það til
marks um hlut kvenna og menntun-
ar þeirra á þessum árum.
Um árabil hefur undirritað-
ur unnið að söfnun fróðleiks um
Mjólkurskólann sem birtur verður
í þessari bók. Það eru Bókaforlagið
Opna og Landbúnaðarsafn Íslands
sem standa saman að útgáfu hennar
en með stuðningi nokkurra aðila. Má
þar helst nefna Mjólkursamsöluna
og Uppbyggingarsjóð Vesturlands,
Kaupfé lag Borgf i rð inga ,
Menningarsjóð Borgarbyggðar og
Hagþenki.
Bókin kemur út nk. laugar-
dag, 9. júlí, og verður þá kynnt á
Hvanneyrarhátíð. Þar mun gestum
einnig gefast kostur á að kaupa
bókina á sérstöku útgáfudags-
verði. Andvirði hennar, að greidd-
um útgáfukostnaði, mun renna til
eflingar Landbúnaðarsafni Íslands,
en þar verður bókin einnig fáanleg.
/Bjarni Guðmundsson
Bækur
Konur breyttu búháttum
– Ný bók um starfssögu Mjólkurskólans á Hvanneyri og Hvítárvöllum
Hans J. Grönfeldt, mjólkurfræðingur og skólastjóri, og kona hans, Þóra
Þórleifsdóttir. Mynd / úr einkasafni
Sigurður Sigurðsson ráðunautur var
helsti baráttumaður fyrir Mjólkur-
skólanum og rjómabúunum.
Mynd / úr einkasafni
Mjólkurskólastúlkur, sennilega á Hvítárvöllum; því miður eru nöfn stúlknanna enn óþekkt. Mynd / Héraðsskj.s. Borg.