Morgunblaðið - 16.01.2020, Blaðsíða 40

Alþýðublaðið 2. mars 1971 Undir liðnum „Alþýðublaðið segir“: „Við getum ekki dansað kringum fuglshaminn en
látið þetta fólk lönd og leið. Krækjum okkur í blessaðan geirguflinn. En sendum FYRST eftir fólkinu.“
Tilefni fyrirsagn-
arinnar er bók Andra
Snæs Magnasonar, Um
tímann og vatnið.
Þótt sjálfur beri ég
ekki nafnið Ketill sam-
sama ég mig því ágæt-
lega enda var sá Ketill
Ketilsson sem Andri
Snær vísar til í bók
sinni langafi minn og
það sem meira er, að
varla get ég annað en
tekið það til mín þegar mér er sagt að
skömm hafi löngum hvílt á afkomend-
um þessa manns. Hann hafi drepið
síðasta geirfuglinn og væri ráð fyrir
andvaralausan samtímann að horfa til
hans sem vítis til varnaðar; varla vilji
menn feta í fótspor Ketils Ketilsson-
ar, varla vilji menn verða Ketill!
Sögunni skal skilað
af sanngirni
Áður en ég gef Andra Snæ sjálfum
orðið, þannig að ég leggi honum ekki
orð í munn, langar mig til að skýra
ögn hvers vegna okkur afkomendum
Ketils Ketilssonar líkar þessi mál-
flutningur illa, þykir hann ósanngjarn
og beinlínis villandi sögufölsun.
Þá er þess að geta að þessi afi móð-
ur minnar er ekki látinn njóta sann-
mælis. Honum er skilað til okkar
samtíma sem allt öðrum manni en
hann raunverulega var.
Í Hávamálum segir að þótt mann-
lífið sé hverfult deyi orðstír aldrei
„hveim er sér góðan getur“. Orðstír
Ketils Ketilssonar virðist af þeim
heimildum sem ég hef séð hafa verið
óumdeildur. Það eru síðari tíma menn
sem hafa reynt að hafa af honum
mannorðið, gera orðstír hans að engu.
Og verra en það, snúa honum upp í
andhverfu sína, illvirkja sem eigi að
hafa skömm á. Og enn er á þessu
hamrað nú á bók Andra Snæs Magna-
sonar.
Vitanlega er það svo að jafnvel hin-
um bestu mönnum getur orðið á í líf-
inu og þannig gæti það hafa gerst að
það hefði hent hinn mætasta mann að
vera valdur að óhappaverki svo sem
að reka smiðshöggið á útrýmingu
dýrategundar. Verra er þegar slíkt er
hermt upp á menn að ósekju. Uppi
með það hefur langafi minn verið lát-
inn sitja þótt órækar
heimildir sýni svo ekki
verður um villst að
söguburðurinn um hann
er ósannur. Er nú mál
að linni.
Svo mælist
Andra Snæ
Víkur þá sögunni að
þeirri afbökun á orð-
spori þessa manns sem
Andri Snær hefur nú
gert að sinni. Skal nú
vitnað í fyrrnefnda bók
hans:
„Útdauði dýrategundar af manna-
völdum er stórviðburður. Á Íslandi
misstum við geirfuglinn þann 3. júní
árið 1844 þegar síðustu tveir fuglarnir
voru drepnir í Eldey. Fræðiheiti geir-
fuglsins er Pinguinus impennis og það
hefði verið fallegt að eiga okkar eigin
norrænu mörgæs en því miður tíðk-
aðist ekki að friða dýr á þessum tíma.
Árið 1929 varð nokkur ritdeila í blöð-
um út af þessum fugli þegar Peter
Nielsen fuglafræðingur á Eyrar-
bakka skrifaði um síðustu geirfuglana
í Lesbók Morgunblaðsins. Hann lýsti
því hvernig hamir þeirra urðu verð-
mætari meðal safnara eftir því sem
fuglinn varð sjaldgæfari. Að lokum
fengu sjómenn ígildi heillar vertíðar í
laun fyrir að fanga fugla og egg fyrir
evrópska safnara, sem stuðlaði að enn
hraðari tortímingu tegundarinnar.
Ólafur Ketilsson, sonur mannsins
sem drap síðasta geirfuglinn, svarar
Peter í aðsendri grein og þykir vegið
að æru föður síns. Peter svarar Ólafi
og segir að hann hafi ekki nefnt nein
nöfn í sinni grein og útskýrir af
hverju hann fór þá leið:
„Af lotningu fyrir minningu dáins
manns, og til þess að særa ekki til-
finningar ættingja hans og vina,
nefndi ég ekki nafn þess manns, sem
mér hafði verið sagt að drepið hefði
síðustu geirfuglana, sem vitað var um
að til væru í heiminum, eða verið
hafði svo ógæfusamur að valda dauða
þeirra, enda áleit ég að það kæmi al-
menningi ekki við og óþarft væri að
halda því á lofti. (P. Nielsen: „Síðustu
geirfuglarnir“.
Vísir, 12. september 1929, bls. 5).“
„Því alls ekki ósennilegt“
„En úr því að Ólafur stígur fram“ –
og er enn vitnað í bók Andra Snæs –
„telur Peter Nielsen ástæðu til að
árétta hvað gerðist örlagaríka júní-
daginn árið 1844 og vísar í danska
skýrslu:
„Sé þessi skýrsla rétt, sem mér
virðist engin ástæða til að vefengja, þá
hefur hann heitið Jón, maðurinn sem
veiddi næstsíðasta geirfuglinn og Sig-
urður, sá sem veiddi þann síðasta, en
maðurinn sem handlék síðasta geir-
fuglseggið – sem ekki er ólíklegt að
hafi verið svo gráungað að um líf hafi
verið að ræða innan undir skurninni –
hann segir prófessor Newton að hafi
heitið Ketill. Það er því alls ekki
ósennilegt, að það hafi einmitt verið
Ketill, sem drap síðasta geirfuglinn!“
Samkvæmt lesbókinni fæddist Pet-
er Nielsen árið 1844, þremur mán-
uðum og fimm dögum fyrir drápið á
síðasta geirfuglinum, og lánaðist því
ekki að sjá þessa skepnu. Árið 1929
var hann orðinn 86 ára og búinn að
vera lamaður í nítján ár en ritfærnin
bendir til að hann hafi verið skýr í
höfðinu og hann er hárbeittur í ádeilu
sinni.“
(Andri Snær Magnason: Um tím-
ann og vatnið, bls. 139-144.)
Tilefni til leiðréttingar
Þótt ekki deili ég aðdáun á álykt-
unargáfu Peters Nielsens í þessu
skrifi hans og hvernig hann fer þar
með staðreyndir þá efast ég ekki um
góðan hug hans hvað varðar baráttu
fyrir verndun dýra í útrýmingar-
hættu og að þar hafi framlag hans
verið mikilvægt. Það truflar mig
óneitanlega að hann skyldi ekki hafa
leiðrétt sína fyrri frásögn eftir að
honum barst í hendur dönsk þýðing á
sjálfri frumheimildinni þar sem
greinir frá þeim atburðum sem um
ræðir. Í þá heimild hefði Andri Snær
Magnason einnig getað skyggnst
áður en hann kvað upp sína dóma því
hún er nú öllum aðgengileg, ekki að-
eins í danskri þýðingu heldur einnig á
ensku. Því máli sem hún var rituð á.
Frumheimildir
Árið 1861 birtist í Bretlandi grein-
argerð sem byggðist á rannsóknum
tveggja breskra náttúrufræðinga,
Johns Wolleys og Alfreds Newtons,
sem komið höfðu til Íslands í geir-
fuglaleit þremur árum áður. (A. New-
ton (1861) Abstract of Mr. J. Wolley’s
researches in Iceland respecting the
Gare-fowl or Great Auk (Alea Im-
pennis, Linn) Ibis 3 (4): 374-399).
Greinargerðin, sem er afar ná-
kvæm, er sú heimild sem er áreiðan-
legust því hún stendur næst þeim
sem best þekktu til. Vísindamenn-
irnir ræddu við yfir hundrað manns
þar á meðal tólf af fjórtán sem tóku
þátt í síðasta leiðangrinum til að
fanga geirfugl í Eldey. Þarna lýsa
þeir nákvæmlega hvernig þrír menn
hafi treyst sér upp í eyna í miklum
sjógangi, þeirra á meðal Ketill Ketils-
son. Félagar Ketils drápu tvo fugla,
en um þátt Ketils segir: „Ketil(l) then
returned to the sloping shelf whence
the birds had started, and saw an egg
lying on the lava slab, which he knew
to be a Gare-fowl’s. He took it up, but
finding it was broken, put it down
again.“ Það er því alveg ljóst að Ketill
drap engan geirfugl í þessari ferð, og
það er þess vegna gróf sögufölsun að
segja að hann hafi drepið síðasta geir-
fuglinn! Það sem meira er, hann
hvorki stýrði umræddum leiðangri,
né kom hann á nokkurn hátt að sölu
geirfuglanna þótt slíku hafi einnig
ranglega verið haldið fram.
Geirfuglinn fórnarlamb
sjósóknara og safnara
Niðurstaða bresku vísindamann-
anna var sú að geirfugli hefði nánast
Ég vil vera Ketill
Eftir Ólaf Bjarna
Andrésson
» Fyrir vikið mætti
ætla að sá sem þann-
ig hugsar geti skilið að
aðrir kunni að bera svip-
aðar tilfinningar í garð
þeirra sem að þeim
standa og að ef orðstír
þeirra er meiddur að
ósekju þá kalli það á við-
brögð og leiðréttingu.
Ólafur Bjarni
Andrésson
40 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 16. JANÚAR 2020
www.gilbert.is
Hjá Gilbert úrsmið sérhæfum
við okkur í úrsmíði, hönnun
og framleiðslu úra