Morgunblaðið - 08.02.2020, Page 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. FEBRÚAR 2020
Leirdalur 21, 260 Reykjanesbæ
Nánari upplýsingar á skrifstofu s. 420 6070 eða eignasala@eignasala.is
Jóhannes Ellertsson
Löggiltur fasteignasali – s. 864 9677
Júlíus M Steinþórsson
Löggiltur fasteignasali – s. 899 0555
Nýjar 4. herbergja sérhæðir með stórri verönd, með eða án bílskúrs.
Vandaðar fullbúnar eignir, sem skilast með gólfefnum og tækjum.
Hagstæð seljendalán í boði
sýningaríbúð
Sunnudaginn 26. jan-úar síðastliðinn léstSigurður Péturs-son, fyrrverandi
lektor í grísku og latínu við
Háskóla Íslands, 75 ára að
aldri. Sigurður kenndi mér
forngrísku í MR og átti
drjúgan þátt í að opna augu
mín fyrir þeirri auðlegð sem
fólgin er í grískri tungu og
menningu. Fyrir það er ég
þessum góða kennara óend-
anlega þakklátur. Þar var
lagður grunnur sem ég
byggði ofan á í háskólanámi
í málvísindum og fornfræði
austan hafs og vestan. Á
meðal lesefnis okkar í MR
var Málsvörn Sókratesar eftir Platón, sem er hefðbundinn byrjenda-
texti í forngrísku. Þetta rit er til í íslenskri þýðingu Sigurðar Nordals
(byggðri á „skólaþýðingu“ Steingríms Thorsteinssonar) sem kom út í
bókinni Síðustu dagar Sókratesar (fyrst 1973), einu lærdómsrita Hins
íslenzka bókmenntafélags. Þessi bók ætti auðvitað að vera skyldulesn-
ing í framhaldsskólum, hvort heldur á grísku eða íslensku.
Hver er sá heimur sem lýkst upp fyrir okkur þegar við lærum forn-
grísku? Grísk tunga er gríðarlega auðug og blæbrigðarík og hefur tjáð
örlagaþrungnustu hugsanir mannkyns, í bókmenntum, heimspeki, vís-
indum og trúarbrögðum.
Gríska hafði djúpstæð áhrif
á latínu og raunar öll Vest-
urlandamál, m.a. íslensku
(gömul grísk orð í málinu
eru t.d. prestur, biskup,
djákni og kirkja). Vestræn
menning eins og hún leggur
sig er óhugsandi án hinnar forngrísku undirstöðu. Til að fyrirbyggja
misskilning skal þó tekið fram að grísk menning var sjálf undir tals-
verðum áhrifum af menningu þjóða í Mið-Austurlöndum og víðar (m.a.
Persa, Egypta og Föníkumanna).
Elstu varðveittu textar á forngrísku eru leirtöflur frá 1400-1200 f.
Kr. Þetta forna málstig er kallað mýkenska eftir borginni Mýkenu á
Pelopsskaga og voru textarnir ritaðar á svonefndu línuletri B. Bók-
menntir í eiginlegum skilningi halda innreið sína í gríska menningu
svo um munar með kviðum Hómers, Ilíonskviðu og Ódysseifskviðu,
sem voru ortar á 8. öld f. Kr. Að sönnu eru þessi fornu söguljóð enn
grundvallarrit í vestrænni bókmenntahefð. Íslendingar eru svo lán-
samir að eiga Hómerskviður í sígildum íslenskum búningi Svein-
bjarnar Egilssonar, sem þýddi þær báðar af tærri snilld í óbundið mál
(hver man ekki eftir „hinni rósfingruðu morgungyðju“?). Sveinbjörn
þýddi Ódysseifskviðu líka í ljóð, undir fornyrðislagi, en sonur hans,
Benedikt Gröndal, Ilíonskviðu.
Gríska er einna fornlegust indóevrópskra mála, ásamt sanskrít
(fornindversku) og hettítísku (frá 2. árþ. f. Kr.). Nýgríska sem töluð er
á Grikklandi í dag er greinilega „sama málið“ og forngríska þótt vissu-
lega hafi málfræði og orðaforði breyst mjög mikið. Kunnátta í grísku
lýkur þannig upp 3.500 ára málsögu og gefur að auki innsýn í enn eldra
málstig.
Ég stend í mikilli þakkarskuld við Sigurð Pétursson fyrir að hafa
fyrstur kynnt fyrir mér hinn stórbrotna og margslungna gríska hugar-
heim.
Gríska í 3.500 ár
Tungutak
Þórhallur Eyþórsson
tolli@hi.is
Sigurður Pétursson (1944-2020) Lektor í
grísku og latínu við Háskóla Íslands.
Íraun og veru er heimsmyndin, eins og við höfumþekkt hana frá lokum heimsstyrjaldarinnar síð-ari, í uppnámi. Lok kalda stríðsins fyrir umþremur áratugum voru auðvitað mestu þátta-
skilin. En þær vonir, sem margir báru í brjósti um vin-
samlegri samskipti Rússa og Vesturlanda, rættust
ekki. Fljótt kom í ljós að Rússar vildu láta finna fyrir
sér með sínum hætti þótt kommúnisminn hefði hrunið.
Stóraukinni samvinnu Evrópuþjóða var fagnað í
upphafi og horft til sem göfugrar viðleitni til að koma á
friði milli þjóða sem höfðu átt í stríðum sín í milli öld-
um saman. Svo fór þó að sú samvinna beindist í farveg
þar sem lýðræðisleg viðhorf voru hunsuð og tiltölulega
fámenn embættismannaklíka sölsaði undir sig öll völd.
Tilraun þeirrar klíku í Brussel til að koma í veg fyrir
að vilji lýðræðislegs meirihluta brezku þjóðarinnar
næði fram að ganga var og er ljótur leikur og þá ekki
síður meðvirkni fimmtu herdeildarinnar í Bretlandi.
Það er svo annað mál að gömul fortíð Englendinga
sjálfra sækir þá heim um þessar mundir bæði á Írlandi
og í Skotlandi. Það eru meiri líkur en minni á því að hið
sameiginlega konungsríki á Bret-
landseyjum muni leysast upp.
Útganga Breta úr ESB er líkleg
til að hafa örvandi áhrif á sömu
sjónarmið sem eru til staðar á
Ítalíu og í Grikklandi (sem telur sig
eiga harma að hefna) svo og í fyrr-
verandi leppríkjum Sovétríkjanna í austurhluta
Evrópu og ekki ólíklegt að í sumum þessara ríkja
vakni hreyfingar sem berjist fyrir útgöngu.
Þetta hefði ekki þurft að gerast ef embættis-
mannaklíkurnar í Evrópu hefðu kunnað sér hóf.
En það er ekki bara Evrópa sem er í uppnámi.
Gamlir velunnarar og stuðningsmenn Bandaríkj-
anna í kalda stríðinu eru margir miður sín yfir því sem
er að gerast í bandarískum stjórnmálum. Það er ekki
bara Trump. Demókratar virðast ekki finna í sínum
röðum trúverðuga leiðtoga. Þetta snýst ekki bara um
persónur. Það er erfitt að sjá annað en Bandaríkja-
menn séu viljandi eða óviljandi að hverfa frá því
forystuhlutverki á heimsvísu sem þeir hafa sinnt með
miklum sóma frá því í heimsstyrjöldinni síðari.
Hefðu Bretar ekki haft afskipti af Evrópuþjóðunum
í stríðsbyrjun hefðu Hitler og félagar hans sigrað.
Hefðu Bandaríkjamenn ekki blandað sér í heims-
styrjöldina síðari hefði Hitler að öllum líkindum
sigrað.
Og svo hefðu tveir einræðisherrar, Stalín og Hitler,
barizt hvor við annan um yfirráðin í Evrópu.
Í austri bíður Kína síns tíma. Efnahagsveldi þeirra
er stórvaxandi. Þeir eru á ferð um allan heim, ekki sízt
í Afríku.
En þar er einræðisríki á ferð. Kommúnistaflokk-
urinn í Kína er ekki síður einræðissinnaður flokkur en
systurflokkur hans í Sovétríkjunum var.
Á þessari stóru heimsmynd síðustu rúmlega 80 ára
má sjá, að aftur og aftur rísa upp einræðisöfl, sem með
einum eða öðrum hætti reyna að leggja undir sig
heimsbyggðina. Það er ekkert annað ríki til en Banda-
ríkin, sem hefur bolmagn til að veita slíkum öflum við-
nám. Og hvað gerist ef þau þekkja ekki sinn vitjunar-
tíma í þeim efnum?
Vafalaust segja einhverjir: En hvað um Evrópusam-
bandið?
Evrópusambandið hafði ekki einu sinni bolmagn til
að koma á friði á Balkanskaga fyrir nokkrum áratug-
um og þá varð að kalla Bandaríkin til.
Í raun og veru má segja með fullum rökum að lýð-
ræðisríki séu á undanhaldi á heimsbyggðinni og að ein-
ræðisöflin sæki fram.
Við hér á Íslandi verðum ekki látnir í friði. Það eru
vaxandi átök í aðsigi um yfirráð yfir norðurslóðum.
Þar koma Rússar að sjálfsögðu við sögu en Rússland
er orðið eins konar KGB-ríki. En Kína sækir á og telur
sig af einhverjum ástæðum hafa
einhvern rétt á þessu svæði. Kín-
verjar hafa þreifað fyrir sér hér svo
og á Grænlandi og jafnvel í Fær-
eyjum.
Þetta verður ekki vandamál kyn-
slóðar þessa greinarhöfundar en
barna okkar og barnabarna.
Það er kominn tími til að við áttum okkur á þessum
breytingum á heimsmyndinni og hvað í henni felst.
Ef öflugasta lýðræðisríki veraldar, Bandaríkin,
dregur sig í hlé munu einræðisseggir vaða uppi hér og
þar og því fylgja afleiðingar fyrir almenna borgara.
Því kynntist fólk í þriðja ríkinu á sínum tíma. Enn í
dag eru fjölskyldur að leita að líkum ættingja sinna,
sem voru drepnir í valdatíð Francos á Spáni og mokað
yfir líkin.
Með öðrum orðum: Lýðræðið er í hættu og það er
full ástæða til að skera upp herör um allan heim til
varnar því.
En hvar eru forystumennirnir sem þurfa að koma
við sögu?
Hvernig sem á því stendur sjást þeir ekki í Banda-
ríkjunum. Þar situr forseti sem hugsar ekki um neitt
nema sjálfan sig. Þingmenn repúblikana eru svo
hræddir um þingsæti sín að þeir þegja og demókratar,
flokkur Roosevelts og Kennedys, virðast ekkert hafa
fram að færa.
Forystumennirnir sjást heldur ekki í öðrum löndum.
Boris Johnson stendur fyrir sínu á heimavígstöðvum
en hann er ekki leiðtogi á heimsvísu. „Mamma“ Merkel
stendur líka fyrir sínu í Þýzkalandi en sennilega höfða
stjórnarhættir hennar ekki til annarra þjóða.
Það er ekki bara á Íslandi sem fólk veltir fyrir sér
hvar leiðtogar framtíðarinnar eru. Sama spurningin er
uppi í nánast öllum nálægum löndum.
Hvað ætli valdi?
Kannski lítur einhver svo á að þetta sé bara þus í
gömlum kalli.
En þetta er því miður bláköld alvara.
Heimsmynd í uppnámi
Lýðræðið í heiminum
er á undanhaldi –
einræðisseggir vaða uppi.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Þess var minnst á dögunum, að 75ár eru frá því, að Rauði herinn
hrakti þýska nasista úr útrýming-
arbúðunum í Auschwitz. Ég var hins
vegar hissa á því, að enginn gat um,
hvernig Ísland tengdist búðunum.
Árið 1934 kom þýsk gyðingakona,
Henný Goldstein, til Íslands með
ungan son sinn, en hún hafði skilið
við föður drengsins, Robert Gold-
stein, sem var eins og hún af ætt
Davíðs. Hún gekk að eiga blaða-
manninn Hendrik Ottósson og varð
ásamt syni sínum íslenskur rík-
isborgari.
Einn hálfbróðir Hennýjar, Harry
Rosenthal, slapp til Íslands ásamt
konu sinni, en annar hálfbróðir henn-
ar, Siegbert, varð eftir í Þýskalandi,
af því að kona hans átti von á barni.
Eftir að sonur þeirra fæddist gerðu
þau Hendrik og Henný allt, sem í
þeirra valdi stóð, til að koma þeim
þremur til Íslands. Tókst þeim að út-
vega þeim leyfi til að fara um Svíþjóð
til Íslands. En þegar sænska sendi-
ráðið í Berlín hafði samband árið
1943 greip það í tómt. Nokkrum vik-
um áður hafði þessi litla fjölskylda
verið flutt í Auschwitz.
Þar voru kona Siegberts og sonur
send í gasklefana, en Siegbert var
eftir skamma hríð sendur í Natzwei-
ler-Struthof-fangabúðirnar skammt
frá Strassborg, og þar voru gerðar á
honum tilraunir á vegum svokall-
aðrar rannsóknarstofnunar nasista,
„Ahnenerbe“, en hann var síðan
myrtur. Fundust bein hans og ann-
arra fórnarlamba þessara tilrauna
skömmu eftir stríð.
Robert Goldstein, fyrrverandi eig-
inmaður Hennýjar, hafði flúið undan
nasistum til Frakklands, en eftir her-
nám Frakklands var hann líka fluttur
til Auschwitz og myrtur.
Ég fékk aðgang að skjalasafni
Hennýjar Goldstein-Ottósson og afl-
aði mér margvíslegra annarra upp-
lýsinga, þar á meðal úr skjalasöfnum
hér og erlendis og frá þýskum fræði-
manni, sem hafði rannsakað út í
hörgul beinafundinn í Natzweiler-
Struthof-búðunum. Lagði ég mikla
vinnu í að skrifa um þetta rækilega
ritgerð, sem ég sendi Skírni til birt-
ingar. Ritstjóri tímaritsins, Halldór
Guðmundsson, hafnaði hins vegar rit-
gerðinni með óljósum rökum, en ég
tel líklegast, að ákvörðun hans hafi
ráðið, að vitanlega var þar á það
minnst, að „Ahnenerbe“ hafði tals-
verð umsvif á Íslandi og styrkti hér
nokkra þýska fræðimenn. Varð nokk-
urt uppnám í sextugsafmæli Brynj-
ólfs Bjarnasonar 1958, þegar Henný
Goldstein-Ottósson rakst á einn þess-
ara styrkþega, Bruno Kress, sem
hafði verið æstur nasisti á Íslandi fyr-
ir stríð, en gerst kommúnisti í Aust-
ur-Þýskalandi eftir stríð. Ritgerð mín
birtist síðan í Þjóðmálum árið 2012.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Frá Íslandi til Auschwitz