Morgunblaðið - 23.03.2020, Blaðsíða 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 23. MARS 2020
Funahöfða 7, 110 Reykjavík | Sími 577 6666
   


Kæli- & frystiklefar
í öllum stærðum
Til að kynna mér beturmeð eigin augum hvernignorska laxeldið hófstákvað ég að leggja land
undir fót. Ég fór og heimsótti
frumkvöðla í sjávarbyggð sem
eldislaxinn bjargaði. Þetta er
eyjarsamfélag sem núna byggir af-
komu sína á laxinum.
Ég sest upp í flugvél á leið til
Bodø. Áfangastaðurinn er eyjan
Lovund í Nordland-fylki norðar-
lega í Noregi. Ég hef kosið að fara
þangað því að oft er vísað til þess-
arar klettaeyju langt úti í hafi sem
dæmi um það hvað eldisgreinin
skipti miklu máli fyrir dreifbýlið
og Noreg sem
heild.
Hraðferjan fer
frá Bodø klukk-
an 16.00 síðdeg-
is. Vindinn hefur
lægt. Sólin fær-
ist til vesturs.
Lovundeyja er
svo sannarlega
langt frá strönd-
inni. Hún liggur
berskjölduð fyrir opnu úthafinu.
Til undirbúnings fyrir ferðina er
ég búin að lesa að þetta svæði hafi
fyrir um þrettán þúsund árum
verið hulið undir 700 til 900 metra
þykkri íshellu. Þá mynduðust út-
línur landsins eins og það er í dag.
Fyrir rúmum ellefu þúsund árum
fór Golfstraumurinn að flæða að
ströndinni. Hlýr og saltur sjór
streymdi norður á bóginn og skap-
aði lífsskilyrði fyrir margar nýjar
tegundir lífvera. Fisktegundin
ískóð af ætt þorskfiska er algeng í
mjög köldum Íshafssjó. Ískóðið
hvarf. Eftir það birtust fiskteg-
undir sem þrífast í hlýrri sjó. Þar
má nefna spærling, kolmunna,
þorsk og atlantshafslax. Allt eru
þetta tegundir sem við könnumst
við á þessum slóðum allt til þessa
dags. Þær urðu hluti af auðlind
sem sem átti eftir að verða mikil-
vægur grundvöllur fyrir manna-
byggðir meðfram ströndinni.
Á siglingunni frá Bodø til Lov-
und er nóg að sjá. Há fjöll með
hvössum tindum rísa úr hafi. Vík
með hvítum sandi. Lítið hús á
hólma og tveir mávar á þakinu.
Sjóndeildarhringurinn er ljós-
gulur. Blá blika í norðrinu. Ör-
nefnin Bolga, Vågaholmen, Nor-
dvernes segja sitt um það að nú er
ég stödd í raunverulegri norskri
strandbyggð. Hafið umlykur allt.
Allt frá því er fyrsta fólkið kom
eftir að íshellan hopaði hafa mann-
eskjur lifað hér um slóðir í þús-
undir ára af veiðum á landi og í
sjó, og svo af landbúnaði. Þannig
var það allt þar til íbúum fór að
fækka í eyjabyggðunum. Fólkið
flutti til borga og bæja í leit að
möguleikum sem gáfust ekki á lít-
illi eyju. Sumir vilja þó enn eiga
heimili sín á afskekktum stöðum
þar sem þeir búa í nánu samneyti
við náttúruna. Öruggt, vel borgað
starf í laxeldinu getur einmitt ver-
ið það sem þarf til svo að fólk setj-
ist áfram að í héraði sem annars
líður fyrir fækkun íbúa vegna þess
að aðrir kjósa að flytja á brott.
Tvær manneskjur bíða á bryggj-
unni þegar hraðferjan leggst upp
að. Fiskur er fermdur um borð í
skip. Öðrum matvælum er skipað
á land. Sjávarútvegurinn er enn
mikilvægasta atvinnugrein eyjar-
skeggja. Samt er það svo að á
hverju ári drepur einhver trillu-
karl á vélinni í bátnum sínum í
hinsta sinn. Hann gengur frá fleyi
sínu bundnu við landfestar til
frambúðar.
Hið opinbera er orðinn stærsti
vinnuveitandi fylkisins. Aldamóta-
árið 2000 voru 4.478 manns með
fiskveiðar að öllu leyti eða að
hluta til sem lifibrauð í Nordland-
fylki. Ellefu árum síðar var þessi
fjöldi kominn niður í 2.957 ein-
staklinga. Á þessum slóðum vitna
akrar og beitarhólf í órækt um
sögu og örlög útvegsbænda. Hér
þarf valkosti við hefðbundna at-
vinnu.
Laxeldið er slíkur valkostur.
Samfélagið á Lovund-eyju er lif-
andi dæmi um það. Þar tókst að
snúa undanhaldi í sókn. Meðan
íbúum fækkaði, og fækkar enn
smám saman á öðrum eyjum í
sveitarfélaginu, bjó Lovund-eyja
við rúmlega 33 prósenta fjölgun
íbúa á árabilinu 2000 til 2011.
Annars staðar í sveitarfélaginu en
á þessari eyju er fátt um
langskólagengið fólk. Laxeldið
þokar upp meðaltali þess sem
kalla má formlegt menntunarstig.
Fyrir utan að störf hafa skapast
við framleiðslu og slátrun á
eldislaxi vinnur fólk í stjórn-
unarstöðum og í sérstakri deild
fyrir rannsóknir og þróun. Það er
þörf fyrir fólk með háskóla-
menntun. En samfélagið er við-
kvæmt. Þau sem hafa æðri mennt-
un, vilja búa hér og hafa ekki
áhuga á störfum í opinbera geir-
anum, eiga fáa aðra atvinnumögu-
leika en í laxeldinu.
Grá þokuslæða leggst smám
saman yfir fjöll, haf og himin. Í
ljósaskiptunum greini ég ekki
lengur mun himins og hafs áður
en útlínur svartra fjalla líða burt
og hverfa í dimmunni. Ljós í vita,
sem stendur á þröskuldi úthafsins,
varar ferðalanga við því að sigla
fleytum sínum of nærri landi því
að hættuleg sker og boðar leynast
í sjávarborðinu.
Lítið sést hvernig eyjan lítur út
þar sem ég stíg á land í kvöld-
myrkrinu. Þegar birtir af morgni
vakna ég svo inn í mildan haust-
dag. Hvert sem ég fer á þessari
4,5 ferkílómetra stóru eyju horfi
ég á Lovund-fjallið sem gnæfir
625 metra yfir haffletinum. Mér er
sagt að það taki fimm klukku-
stundir að ganga umhverfis eyj-
una. Tæplega fjórir kílómetrar af
vegum eru færir bílum.
Hafi einhverjir, utan þeirra um
þúsund manneskja sem búa á Lov-
und, yfir höfuð heyrt getið um
þessa eyju vestur af bænum Sand-
nessjøen á meginlandi Noregs
tengir það upplýsta fólk hana við
lax, lunda og Lovund-fjallið. Það
eru Olaisen- og Melandfjöl-
skyldurnar sem standa fyrir lax-
inum. Þau eru á bak við fjöl-
skyldufyrirtækin Lovundlaks og
Nova Sea.
Lundarnir lifa eftir eigin eðli og
þeir eru með lífsklukkuna í lagi.
Milli klukkan 17.30 og 18.00 hinn
13. eða 14. apríl ár hvert snúa þeir
aftur fljúgandi utan af hafinu til
fjallsins og koma sér fyrir í holum
sínum í bröttum hlíðunum. Þetta
er eitt af því fyrsta sem ég fæ að
vita hjá Aino Olaisen, hluthafa og
erfingja Nova Sea-laxeldisfyrir-
tækisins. Á hverju vori útbýr hún
nesti í körfu sína og heldur upp á
lundakomudagana með öðrum
eyjarskeggjum. Um leið og eyjar-
fólkinu hefur fjölgað hefur stað-
bundnum lundanum hins vegar
fækkað.
Meginástæða þess er skortur á
síldarkræðu sem er mikilvægasta
fæða lundans. Niðursveiflur í
stofnstærð sjófugla eru þýðingar-
mikil varnaðarmerki um ástand
vistkerfis hafsins.
Rétt eins og lundinn kom eldis-
laxinn líka fljúgandi til Lovund.
Júnídag nokkurn 1972 lenti sjó-
flugvél við eyjuna. Um borð var
Steinar Olaisen. Með sér hafði
hann frauðplastkassa fyllta af ís
og tvö þúsund laxaseiði í plast-
pokum. Í fjörunni stóð Hans Pet-
ter Meland, félagi hans, og beið
spenntur.
Vinirnir tveir, sem störfuðu báð-
ir sem kennarar, höfðu frétt af
einhverjum náungum suður í
Þrændalögum sem voru búnir að
gera tilraunir með laxeldi. Þetta
þótti þeim áhugavert. Nú vildu
þeir prófa sjálfir. Seiðin í sjóflug-
vélinni voru að meðaltali tæplega
15 gramma þung. Þeim var hellt
beint í frumstæðar sjókvíar þar
sem rammarnir voru smíðaðir úr
timbri. Þangað áttu þau lítið er-
indi. Flestir hinna ungu laxa voru
líffræðilega séð ekki búnir undir
það að fara beint úr fersku vatni
yfir sjó. Þeir drápust eða urðu svo
veikburða að fuglar áttu auðvelt
með að tína þá upp og éta. En
nokkrir skrimtu þó. Þremur árum
síðar gátu hinir ungu og nýbökuðu
eldismenn slátrað 174 löxum þar
sem meðalþyngdin var fjögur kíló.
Frásögnin af Steinari og Hans
Petter er dæmi um söguna af hálf-
tóma eða hálffulla glasinu – um
það að sjá tækifæri og sýna
þrautseigju við aðstæður þar sem
aðrir hefðu gefist upp. Fjöldi
langra daga með mikilli vinnu eru
nú liðnir frá þessum júnídegi
1972. Margar svefnlausar nætur.
Vænn skammtur af þvermóðsku
og von um góðan hagnað í fram-
tíðinni olli því hins vegar að upp-
gjöf var aldrei valkostur í huga
frumkvöðlanna tveggja.
Hans Petter Meland stofnaði
Lovundlaks. Nú á fyrirtækið tólf
leyfi til matfiskeldis. Steinar Olai-
sen setti Nova Sea á fót. Aino
dóttir hans og tvö systkini hennar
eru aðaleigendur fyrirtækisins
núna. Nova Sea hefur alls á hendi
26 eldisleyfi sem eru bæði alfarið
og að hluta til í eigu fyrir-
tækisins. Fyrirtækið keppir við
Nordlaks sem er í Vesterålen
norðar í landinu um stöðuna sem
stærsta fiskeldisfyrirtæki í
Norður-Noregi. Árum saman hef-
ur Nova Sea skilað eigendunum
milljóna hagnaði í norskum krón-
um talið.
MOWI-samsteypan á nú 48
prósent af hlutabréfum í Nova
Sea á móti Olaisen-fjölskyldunni.
Þannig séð hefur tæplega helm-
ingur stórgróðans hafnað á allt
öðrum stöðum en í heimabyggð.
En hvað sem því líður hefur
hvert metið á fætur öðru verið
slegið á undanförnum árum. Velta
fyrirtækisins 2018 var 2,5 millj-
arðar norskra króna. Hagnaður
Nova Sea fyrir skatta það ár var
einn milljarður. Allir 250 starfs-
menn fyrirtækisins fengu bónusa
sem námu 203 þúsund norskum
krónum á hvert heilt starf. Síð-
ustu þrjú árin á undan höfðu
starfsmenn samtals fengið 634
þúsund krónur í bónusa sem
reiknaðir voru af hagnaði. Það
eru einmitt svona tölur sem hafa
fengið Trygve Hegnar, ritstjóra
og eiganda norska viðskiptablaðs-
ins Finansavisen, til að lýsa
norska laxeldinu sem atvinnu-
grein sem „prenti peninga“.
Íbúar Lovund-eyjarsamfélags-
ins eru fráleitt nokkur byrði á
norsku þjóðfélagi. Þeir geta stát-
að af því að standa fyrir tvöfalt
meiri verðmætasköpun í þágu
samfélagsins en hver íbúa höfuð-
borgarinnar Óslóar. Laxeldið á
heiðurinn af þessu.
Varnaðarmerki um ástand vistkerfis hafsins
Bókarkafli | Í bókinni Undir yfirborðinu segir norski blaðamaðurinn Kjersti Sandvik sögu norska laxeldisævintýrisins.
Laxeldið hefur treyst byggð í dreifbýli og leitt til gróða þeirra sem að því standa. En margvíslegur umhverfisvandi hefur
hlotist af laxeldinu í Noregi. Stórfyrirtæki í norsku laxeldi hasla sér nú völl við Ísland og beita sömu eldisaðferðum hér
og í Noregi. Magnús Þór Hafsteinsson íslenskaði bókina, Ugla gefur út.
Sjókvíaeldi „Laxeldið er slíkur valkostur. Samfélagið á Lovund-eyju er lifandi dæmi um það. Þar tókst að snúa undanhaldi í sókn. Meðan íbúum fækkaði,
og fækkar enn smám saman á öðrum eyjum í sveitarfélaginu, bjó Lovund-eyja við rúmlega 33 prósenta fjölgun íbúa,“ segir í þessum kafla bókarinnar.