Morgunblaðið - 11.04.2020, Qupperneq 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 11. APRÍL 2020
Hlíðarvegur 54, 260 Reykjanesbæ
Nánari upplýsingar á skrifstofu s. 420 6070 eða eignasala@eignasala.is
Um er að ræða 4ra til 5 herbergja raðhús ásamt bílskúr, húsið
hefur verið mikið endurnýjað á undanförnum mánuðum.
Myndir og lýsing á eignasala.is
Verð kr. 42.900.000 145,2 m2
Jóhannes Ellertsson
Löggiltur fasteignasali – s. 864 9677
Júlíus M Steinþórsson
Löggiltur fasteignasali – s. 899 0555
Það hefur myndast einhvers konar baðstofumenning í samfélaginusíðustu vikurnar. Núna vinnum við heima, skemmtum okkur, les-um og jafnvel borðum kvöldmatinn á sama staðnum. Börnunumer líka kennt á heimilinu, þó að farkennarinn eða heimakennarinn
sé nú orðinn að fjarkennara á skjá. Og þessu breytta ástandi veldur veira
sem geisar án þekktrar bólusetningar og lyfja, rétt eins og á öldum áður.
Það er ekki langt síðan fólk var varnarlaust og máttvana gagnvart pest-
um og flensum. Stutt síðan lyf urðu sú lækning sem okkur finnst sjálfsögð.
Nú rifjum við upp sögur af spænsku veikinni og berklunum illskeyttu, sem
herjuðu grimmt á mannfólkið fyrir aðeins nokkrum áratugum, og finnst
tímarnir endurtaka sig. Náttúran að minna á sig. Því að við lifum ekki for-
dæmalausa tíma. Vísindin henda til okkar líflínu og það er magnað að upp-
lifa samstarf vísindamanna í
leit að lækningu þvert á
rammlæst landamæri, varn-
arbaráttu sóttvarnayfirvalda
og þau kraftaverk sem unnin
eru á sjúkrahúsum á hverj-
um degi.
Það hefur hægst á tímanum. Tíminn fyrir kófið er svo langt langt í burtu
og hver veit nú hvað tekur við.
Við sjáum baðstofuna í hillingum sem vöggu ritmenningar um aldir, en
lífið í torfbæjum á fyrri öldum var víðast harðneskjulegt og heimilisfólk
með bænir og guðsorð á vörum kvölds og morgna til huggunar. Pestin lífs-
hættulegur gestur. Fyrir okkur er ómögulegt að hugsa okkur að eiga ekk-
ert einkarými, ekki einu sinni rúmið okkar. Torfbæirnir voru vitaskuld af
ýmsu tagi, hreinlætið upp og ofan. Enginn vaskur með heitu rennandi vatni
til að þvo hendur með freyðandi sápu í 20 sekúndur. Lýsingin léleg og fáar
bækur eða handrit til dægrastyttingar – hin munnlega menning allt um
kring. Ein mesta byltingin í menntun í landinu varð mögulega þegar olíu-
lamparnir tóku við af lýsislömpunum í lok nítjándu aldar og lýstu almenni-
lega upp myrkrið svo að lestur varð almennur.
Reglubundinn lestur Passíusálmanna í útvarpinu á föstunni minnir á
gamlan tíma, þegar heimilisfólkið sat á rúmum sínum og hlustaði saman á
húslesturinn. Sálmarnir voru lesnir en ekki síður sungnir á seinni öldum á
lönguföstunni, hver á eftir öðrum allt frá upphafi föstunnar þar til komið
var að páskum. Síðasti sálmurinn lýsir vaktmönnunum við gröf Krists á
hvíldardeginum, á sabbath, á laugardegi fyrir páska. Við getum rétt ímynd-
að okkur hve djúp áhrif sálmarnir höfðu á tungutak fólks og hugsun.
En nú er tímarnir breyttir. Við erum öll inni í sömu baðstofunni, ef svo
má að orði komast. Við hlustum á sömu fréttirnar, nú um stundir á upplýs-
ingafund þríeykisins kl. 2 á hverjum degi, höfum aðgang að ljóðum, sögum
og tónlist eins og okkur lystir – og svörum um leið og guðað er á rafmagn-
aða skjáinn. Öll tengd, örlög okkar á jörðinni samofin.
Heima í baðstofunni
Tungutak
Guðrún Nordal
gnordal@hi.is
Nútímabaðstofustemning Sannkölluð baðstofustemning hefur myndast á
mörgum heimilum þegar Helgi Björnsson og reiðmenn vindanna halda
stofutónleika til stytta fólki stundir á tímum kórónuveirunnar.
Þegar kosningar til Alþingis fara fram á næstaári, hvort sem það verður snemma sumarseða um haust, mun mikið hafa gengið á í okk-ar samfélagi, ekkert síður en í öðrum löndum,
vegna efnahagslegra afleiðinga kórónuveirunnar þótt
vonandi verði veirunnar sjálfrar minna vart en nú.
Þá munum við hafa búið við mikið atvinnuleysi í
langan tíma. Við slíkar aðstæður fyrr á tíð fóru margir
Íslendingar í atvinnuleit til annarra landa, aðallega til
Norðurlanda en a.m.k. einu sinni alla leið til Ástralíu.
Nú verður þess tæpast kostur vegna þess að ástandið
verður svipað í þeim efnum nánast um heimsbyggðina
alla.
Hins vegar er hugsanlegt að einhverjir af þeim stóra
hópi útlendinga, sem hafa flutt hingað síðustu árin
vegna atvinnu, snúi til sinna heimalanda þegar enga
vinnu er að fá hér.
Miklu atvinnuleysi fylgir ákveðin ókyrrð í samfélag-
inu. Verkalýðsfélögin eru líkleg til að efna til mót-
mælafunda til þess að veita reiði félagsmanna sinna út-
rás og knýja á um aðgerðir þótt öllum sé auðvitað ljóst
að sú djúpa kreppa sem er að birtast við bæjardyr
okkar um þessar mundir á sér allt aðrar ástæður en
mikið atvinnuleysi fyrr á árum.
En atvinnuleysi mun setja svip
sinn á samfélagið þegar gengið
verður til kosninga á næsta ári og
jafnframt á úrslit þeirra kosninga.
Ekki er ólíklegt að það verði
jafnframt til þess að beina athyglinni meira en áður að
þeim þjóðfélagshópum sem búa við lakastan hag. Í
þeim hópum eru, auk þeirra sem verða atvinnulausir,
öryrkjar, ákveðinn hópur aldraðra, einstæðir foreldrar
og fleiri.
Svo er ekki fráleitt að ætla að nýtt vandamál skjóti
upp kollinum á næstu misserum. Unga fólkið sem hef-
ur verið og er að ljúka háskólanámi, bæði hér heima
og erlendis, kann að standa frammi fyrir því að það
verði ekki auðvelt að fá vinnu, hvorki hér né í nálæg-
um löndum. Kannski verður það í svipuðum sporum og
langafar og langömmur þess voru snemma á fjórða
áratug síðustu aldar á tímum heimskreppunnar miklu.
Það hefur ekki verið auðvelt fyrir jafnvel vel menntað
fólk að fá vinnu við þær aðstæður sem þá ríktu í heim-
inum.
Öll þessi vandamál munu vafalaust setja svip sinn á
kosningabaráttuna á næsta ári og kjósendur munu
taka eftir því hvort flokkar og frambjóðendur hafa
eitthvað um þau að segja sem kjósendum í þessari að-
stöðu finnst einhverju máli skipta.
Það mun sem sagt skipta máli fyrir frambjóðendur
að vanda sig að þessu sinni. Gaspri af því tagi sem set-
ur of mikið svip sinn á stjórnmálabaráttuna verður
ekki vel tekið.
Síðustu vikur höfum við fengið í örmynd forsmekk
af þeim umræðum sem búast má við af miklum þunga
fyrir kosningar á næsta ári þegar það var orðað að
erfitt væri fyrir vinnuveitendur að borga við þessar
aðstæður launahækkanir samkvæmt ákvæðum gildandi
kjarasamninga. Og þær ábendingar hafa orðið til þess
að opinbera alvarlegan ágreining innan verkalýðs-
hreyfingarinnar.
Hvernig urðu svonefndir „lífskjarasamningar“ til?
Þeir urðu til í framhaldi af nánast ótrúlegum kjara-
bótum sem svokallað Kjararáð, sem nú er ekki leng-
ur til, tók ákvarðanir um í þágu æðstu embættis-
manna og stjórnenda í opinbera kerfinu svo og
þingmanna og ráðherra.
Þær ákvarðanir Kjararáðs mótuðu lífskjarasamn-
ingana að efni til.
Ábendingar um að atvinnulífið gæti ekki við núver-
andi aðstæður staðið undir gildandi kjarasamningum
eru áreiðanlega réttar. Við sjáum hvað er að gerast.
Ferðaþjónustan er í rúst. Lokun álversins í Straums-
vík gæti verið á næsta leiti. Fiskverð fer lækkandi á
erlendum mörkuðum. Við erum á hraðri siglingu inn í
djúpa kreppu.
Það er hins vegar athyglisvert að á sama tíma og
atvinnurekendur, af skilj-
anlegum ástæðum, hafa orð
á framangreindu er enginn
sem orðar það að þeir sem
tóku við launahækkunum úr
hendi Kjararáðs þurfi
kannski að sætta sig við launalækkanir líka.
Hvað veldur?
Er sjálfsagt að almennir launþegar taki á sig
skerðingu á umsömdum launum en að þeir í opinbera
kerfinu sem hrintu þeirri öldu af stað haldi öllu sínu?
Og þá er komið að efni fyrirsagnar þessarar grein-
ar: Hvað er „samfélagssáttmáli“? Í því orði felst ekki
undirritaður sáttmáli þjóðfélagsþegnanna heldur
samstaða um viss grundvallarsjónarmið.
Á Viðreisnarárunum var það almennur skilningur
að slíkur óundirritaður sáttmáli væri til staðar um
launamun í okkar fámenna samfélagi. Það var víð-
tækur skilningur á því að í svo litlu samfélagi sem
okkar skipti máli að launamunur væri ekki of mikill.
Þá var talið að viðunandi væri að hæstu laun væru
þreföld lægstu laun.
Á erfiðleikaárunum 1967-1969 kröfðust kaupmenn
þess að takmörkun á álagningu yrði afnumin. Á eft-
irminnilegum fundi skammaði Bjarni heitinn Bene-
diktsson, þá forsætisráðherra, kaupmennina og sagði
þeim að þeir yrðu að taka á sig kjaraskerðingar eins
og aðrir þjóðfélagsþegnar. (Greinarhöfundur var sem
blaðamaður Morgunblaðsins á þeim fundi).
Það liggur í augum uppi að tilmælum atvinnurek-
enda vegna umsaminna launahækkana hefði verið
betur tekið af ASÍ ef þeim hefðu fylgt að auðvitað
yrðu þeir sem nutu góðs af ákvörðunum Kjararáðs á
sínum tíma að taka líka á sig skerðingar eins og aðr-
ir.
Það er kominn tími á nýjan „samfélagssáttmála“
um launamun í samfélagi okkar. Hann fór algerlega
úr böndum á síðustu árunum fyrir hrun og hefur ekki
verið endurnýjaður.
Við þurfum nýjan „samfélagssáttmála“
Kjaraskerðing verður að ná
til allra – ekki bara sumra.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Eitt frægasta málverk Rem-brandts er Næturverðirnir. Það
sýnir nokkra næturverði ganga fylktu
liði um hollenska borg. Þetta málverk
er táknrænt um eðlilegt hlutverk
ríkisins. Það á eins og næturverðir
Rembrandts að vernda okkur gegn of-
beldisseggjum, sem læðast að okkur í
skjóli myrkurs, hvort sem þeir koma
frá öðrum löndum eins og innrásar-
herir eða úr okkar eigin röðum eins og
innbrotsþjófar. Að vísu reyndu sósíal-
istar nítjándu aldar að gera lágmarks-
ríki frjálshyggjumanna hlægilegt með
því að kalla það næturvarðarríkið. En
það er sómi að því heiti, ekki skömm.
Merkir það, að eina hlutverk ríkis-
ins sé að halda uppi landvörnum og
löggæslu? Þótt þetta hlutverk sé
vissulega mikilvægt, er svarið neit-
andi. Kjarni málsins er, hvers vegna
við erum sammála um, að ríkið skuli
vernda okkur fyrir innrásarherjum og
innbrotsþjófum. Það er vegna þess, að
þessar boðflennur birtast óvænt og
raska högum okkar stórkostlega. Þær
ógna frelsi okkar og öryggi. Hið sama
er að segja um náttúruhamfarir eins
og eldgos, jarðskjálfta og snjóflóð og
líka um drepsóttir eins og veirufar-
aldurinn nú á útmánuðum 2020.
Við hljótum sjálf að bera ábyrgð á
gerðum okkar. Ef við hegðum okkur
skynsamlega, þá græðum við. Ef við
hegðum okkur óskynsamlega, þá
töpum við. Við þurfum jafnframt að
sætta okkur við, að sumt í lífinu er
ekki komið undir hegðun okkar
sjálfra, heldur undirorpið tilviljun. Ef
við viljum njóta heppninnar, þá þurf-
um við líka að gjalda óheppninnar.
Ólán er ekki nauðsynlega óréttlæti,
og það þarf ekki undir venjulegum
kringumstæðum að vera hlutverk
ríkisins að bæta okkur upp ólán. En
náttúruhamfarir og drepsóttir eru
ekki aðeins óheppni, heldur stórkost-
leg áföll, sem öll þjóðin verður fyrir.
Hér á hugtakið samábyrgð við.
Þetta endurspeglaðist í Þjóðveld-
inu, sem sett var saman úr tveimur
einingum, goðorðinu og hreppnum.
Menn sóttu vernd gegn hugsan-
legum óvinum til goðanna og gátu
valið um þá, en þeim var skylt að
vera í hreppnum, en hann var til þess
að stjórna samnýtingu beitar á fjöll-
um og hlaupa undir bagga með
einstökum bændum, ef fé þeirra féll
eða hús þeirra brann. Og ekkert er
eðlilegra en að ríkið í umboði þjóð-
arinnar hlaupi nú undir bagga með
þeim, sem veirufaraldurinn hefur
leikið grátt.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Farsóttir og
samábyrgð