Morgunblaðið - 13.08.2020, Page 27

27
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 13. ÁGÚST 2020
Hjól Þessi ungi drengur var einbeittur er hann ók á hjóli sínu í Austurstræti í gær en horfði örlítið forvitinn í myndavélina.
Eggert
Fréttaflutningur af
Covid-19 (C19) veldur
mér stöðugum ónotum,
sem hafa ágerst eftir
því sem liðið hefur á
sumarið, sérstaklega
þegar ég mæti grímu-
klæddu fólki á víða-
vangi eða sé grímu-
klædda bílstjóra eina á
ferð í bifreiðum sínum.
Frammi fyrir slíkri
sjón get ég ekki varist þeirri hugsun
að óttinn hafi yfirtekið dómgreind-
ina. Ójafnvægi sem af því leiðir sam-
ræmist illa klassískum hugmyndum
um dyggðugt líf, þ.e. um meðalhóf
milli tveggja lasta. Skeytingarleysi
um eigið líf og annarra er aug-
ljóslega löstur, en það er ofsa-
hræðsla einnig.
Daglegt viðfangsefni sérhvers
manns er að halda jafnvægi í ólgusjó
tilverunnar, koma reiðu á hugsanir
okkar og samræma innra líf: skyn-
semi og trú, innsæi og reynslu, von
og ótta, sjálfsbjörg og öryggi, sköp-
unarþörf og hvíld, samvisku, siðvit
o.fl. Í þessum skilningi erum við
mennirnir betur settir en dýrin, því
við erum gædd skynsemi og frjáls-
um vilja. Samviskan er einn mik-
ilvægasti þáttur mannlegrar skyn-
semi. Hinn frjálsi vilji þarf að
samræma þetta tvennt því sam-
viskan ein getur leitt okkur út á til-
finningalegar villigötur og skynsem-
in ein út á villigötur vélrænnar og
ómannúðlegrar hugsunar. Meðvit-
und um slíkar áskoranir og eigin
takmarkanir fyllir
skynsaman mann auð-
mýkt. Í vanmætti sín-
um öðlast maðurinn þó
um leið reisn sem and-
leg vera. Leitin að
svörum (sannleiks-
leitin) fyllir líf okkar
tilgangi og færir okkur
jafnvel spennu og gleði.
Þegar hugsað er út í
þann innri ólgusjó sem
bærist innra með
hverjum manni sam-
kvæmt framangreindu
og þá ytri stórsjói sem reglulega
ganga yfir samfélagið blasir við að
lýðræðið hljóti að mega teljast ófull-
komið stjórnarform. Samt sem áður
hefur það orðið fyrir valinu sem
grundvöllur vestrænnar stjórnskip-
unar vegna þess að það er, þrátt fyr-
ir allt, best til þess fallið að koma á
og viðhalda því viðkvæma jafnvægi
sem einkennir lýðfrjáls samfélög. Í
því felst viðurkenning á þeirri sáru
mannlegu reynslu að allt vald þurfi
að tempra, ef ekki á illa að fara.
Í þessum anda miðar frjálslynd og
lýðræðisleg stjórnskipun ekki að
harðstjórn meirihlutans, heldur
stendur slíkt stjórnarfar vörð um
réttindi minnihlutans til hugsunar,
tjáningar og gagnrýni, enda hefur
sagan sýnt að meirihlutinn getur
haft rangt fyrir sér, sem og fræði-
menn og siðapostular. Stjórnmál
sem vilja kenna sig við frjálslyndi
eiga því ekki að litast af forherðingu
og fullvissu, heldur af meðvitund um
það að við gætum haft á röngu að
standa. Ef vel tekst til þjónar frjáls-
lynt lýðræði vel sem nokkurs konar
þjóðfélagsleg jafnvægisstilling.
Þetta markmið birtist skýrlega í
áskilnaði íslensks réttar um með-
alhóf, t.d. að viðbrögð stjórnvalda
við vandamálum séu í samræmi við
hættuna.
Hafa má skilning á því að stjórn-
völd hafi viljað hafa vaðið fyrir neð-
an sig þegar C19 skaut fyrst upp
kollinum. Í ljósi staðreynda sem síð-
an hafa skýrst, m.a. um dánartíðni
og meðalaldur látinna, þarf stöðugt
að leita endurmats í því skyni að af-
stýra því að viðbrögð stjórnvalda
valdi meira tjóni en veiran sjálf. Í því
samhengi sakna ég þess að hafa ekki
heyrt fleiri íslenska lækna tjá sig um
málið. Með sama hætti hefur sam-
félag íslenskra lögfræðinga verið
gagnrýnislaust á aðgerðir stjórn-
valda hingað til. Þá hefur stjórn-
arandstaðan engu bætt efnislega við
umræðuna. Í stuttu máli virðist mér
umræðan um C19 einkennast af
gagnrýnisleysi og áherslu á hlýðni.
Fjölmiðlar, sem í upphafi fluttu
fregnir af dánartíðni, hafa í seinni tíð
fjallað meira um fjölgun tilfella. Slík
nálgun getur haft þær afleiðingar að
almenningur ofmeti hættuna, sbr.
nýlega könnun Kekst CNC sem gef-
ur vísbendingu um að 29% Breta
telji að 6-10% eða jafnvel stærri
hluta dauðsfalla á Bretlandseyjum
megi rekja til C19. Slíkt mat er þó
fjarri opinberri tölfræði sem sýnir
0,1% dánarhlutfall.
Í lýðræðisríki ber okkur því að
leggja rækt við sjálfstæða hugsun.
Meðan við viljum búa í lýðfrjálsu ríki
leyfist okkur ekki að fljóta hugs-
unar-, gagnrýnis- eða skilningslaust
með straumnum. Borgararnir sjálfir
bera samkvæmt þessu ábyrgð á eig-
in frelsi. Það þýðir að við þurfum að
vera meðvituð um á hvaða leið við
erum sem samfélag og getum ekki
afsakað algjört þekkingarleysi með
áhugaleysi eða tímaskorti. Með
sama hætti er óverjandi að menn
kasti frá sér ábyrgð með því að kok-
gleypa vanhugsuð hugmyndakerfi
og skipta heiminum síðan upp í víg-
völl þar sem átakalínurnar eru
dregnar upp af misvitrum skoð-
analeiðtogum, en ekki okkur sjálf-
um. Þvert á móti ber okkur að lifa
okkar sjálfstæðu tilveru innan frá,
sem hugsandi menn og andlegar
verur, því einmitt í því birtist kjarni
mennskunnar sem frjálslyndri lýð-
ræðishefð er samkvæmt fram-
ansögðu ætlað að vernda.
Aðrir eru betur til þess fallnir að
meta hversu alvarleg heilsufarsógn
C19 er í reynd, en sem almennur
borgari hlýt ég að hafa rétt og
skyldu til að horfa á tölfræðilegar
upplýsingar og draga sjálfstæðar
ályktanir, fremur en að samþykkja
umyrðalaust að vísindamönnum og
ráðherrum séu falin öll völd. Í fljótu
bragði virðist mér t.d. að í sótt-
varnalög nr. 19/1997, sem auglýsing
heilbrigðisráðherra um sam-
komutakmarkanir byggist á, skorti
ákvæði um að ákvarðanir ráðherra
skuli koma til umræðu og endur-
skoðunar hjá löggjafarþinginu við
fyrsta tækifæri, en slíkt ákvæði er
t.d. að finna í sóttvarnalögum í Nor-
egi. Miðað við allar þær upplýsingar
sem nú liggja fyrir hlýtur að mega
vega öryggissjónarmið gagnvart
öðrum mannlegum og samfélags-
legum hagsmunum þannig að feta
megi farsælustu leið. Hvað verður
t.d. um heilbrigðiskerfið ef atvinnu-
leysi eykst úr öllu hófi með þeim af-
leiðingum að skatttekjur dragast
saman og erfitt verður að fjármagna
sjúkrahúsin? Slík þróun hefði í för
með sér sjálfstæða ógn við heilsu og
líf borgaranna. Framangreind sjón-
armið um lög og landsstjórn eru til
áminningar um að við reglusetningu
í lýðræðisríki ber að ræða mál út frá
fleiri hliðum en einni og leita við-
unandi jafnvægis milli allra þátta
sem máli skipta. Þótt öryggisþátt-
urinn sé mikilvægur ber okkur í lýð-
ræðislegu tilliti að leggja skyn-
samlegt mat á hættuna og hafa burði
til að mæta því sem vekur kvíða og
ótta. A.m.k. má öllum vera ljóst að til
langframa getum við ekki látið
stjórnast af óttanum einum. Hver
eru mörkin sem miða ber við í þessu
samhengi? Ef öryggissjónarmið eiga
ein að ráða ferð – og ef bíða á þar til
covid-smit hafa með öllu horfið –
þurfum við að búa okkur undir gjör-
breytta tilveru. Þolir sálarlíf og
efnahagur þjóðarinnar slíkt til lang-
frama?
Eftir Arnar Þór
Jónsson » Við reglusetningu í
lýðræðisríki ber að
ræða mál út frá fleiri
hliðum en einni og leita
viðunandi jafnvægis
milli allra þátta sem
máli skipta
Arnar Þór Jónsson
Höfundur er héraðsdómari.
Réttarríkið og Covid-19
Það er næsta furðulegt að fylgj-
ast með viðbrögðum fréttastofu
RÚV við upplýsingum Samherja
um atvik að fréttaflutningi stof-
unnar á árinu 2012 um meint
gjaldeyrissvik fyrirtækisins.
1. Samherji segir að fréttamað-
urinn Helgi Seljan hafi ekki verið
með í höndum skýrslu frá svo-
nefndri Verðlagsstofu skiptaverðs
þegar fréttin var flutt, þó að hann
hafi sagst vera það. Fyrirsvars-
menn verðlagsstofunnar kannast
ekki við að hafa samið svona
skýrslu. Helgi og Ríkisútvarpið
svara og segjast víst hafa verið
með skýrsluna. Og þá skal spurt:
Af hverju framvísa þeir henni
ekki nú til sönnunar á réttmæti
staðhæfinganna?
2. Fyrirsvarsmenn RÚV fara
mikinn í ásökunum á hendur
Samherja fyrir að hafa veist að
fréttamanni RÚV. Engin dæmi
séu um að fréttamenn hafi þurft
að sæta slíkum árásum. Og þá
skal spurt: Verður ekki fréttamaður sem sakar borgara í
fréttum um refsiverða háttsemi að sæta því að þeir svari
fyrir sig? Er hann friðhelgur fyrir því? Ef þeir telja sig
hafa stoð fyrir þeirri skoðun að fréttamaðurinn hafi farið
með rangt mál, jafnvel vísvitandi, mega þeir þá ekki segja
frá því? Hverslags vitleysa er þetta hjá ríkisstofnuninni
sem í hlut á og ber skyldur um hlutlægni og málefnaleg
vinnubrögð?
3. RÚV finnur að því að lögreglumaður hafi fengið
fréttamanninn á fölskum forsendum til að tala við sig.
Hafa fréttamenn RÚV ekki oftar en einu sinni orðið upp-
vísir að því að beita slíkum bellibrögðum? Frægasta dæm-
ið er líklega viðtalið við Sigmund Davíð Gunnlaugsson
sem olli því að hann hraktist úr ráðherraembætti. Í þessu
gildir sýnilega tvöfalt siðferði hjá ríkisstofnuninni.
Svo ættu þeir sem tjá sig um málið í neðanmálsgreinum
að skilja að þetta er ekki fótboltaleikur þar sem menn
halda með öðrum gegn hinum. Hið sama gildir um frétta-
menn á öðrum miðlum, sem núna sýna RÚV-mönnum
stéttvísi sína. Eins og endranær eiga menn að taka af-
stöðu eftir málefninu. Í augnablikinu standa mál þannig
að fréttamenn RÚV hafa sýnt af sér háttsemi sem ekki er
frambærileg. Við eigum öll að fordæma það.
Hvílík
viðbrögð!
Eftir Jón Steinar
Gunnlaugsson
» „Verður ekki
fréttamaður
sem sakar borg-
ara í fréttum um
refsiverða hátt-
semi að sæta því
að þeir svari
fyrir sig?“
Jón Steinar
Gunnlaugsson
Höfundur er lögmaður.