Morgunblaðið - 17.09.2020, Side 30

Aðalstræti 2 | s. 558 0000
LIFANDI
PÍANÓ
TÓNLIST
föstudags- og laugardagskvöld
FRÉTTASKÝRING
Sigtryggur Sigtryggsson
sisi@mbl.is
Í nóvember 2017 var auglýst breyt-
ing á aðalskipulagi Reykjavíkur. Í
henni fólst að framtíðarstaðsetning
Björgunar ehf. verði í Álfsnesvík við
Þerneyjarsund og þar verði vinnslu-
svæði fyrir ómengað jarðefni úr sjó,
landfylling og höfn fyrir sand-
dæluskip félagsins. Starfsemi Björg-
unar var áður í Sævarhöfða en staf-
semi var hætt þar í fyrra.
Þessi skipulagsbreyting mætti
strax nokkurri andstöðu. Í bréfi
Minjastofnunar Íslands, sem dag-
sett er 17. júlí 2018, beinir hún þeim
tilmælum til Reykjavíkurborgar, á
grunni upplýsinga úr uppfærðri
fornleifaskráningu Borgarsögu-
safns, að fundin verði önnur stað-
setning fyrir starfsemi Björgunar.
Byggði Minjastofnun tilmæli sín á
að svæðið væri hluti af einstakri
minjaheild með minjum um verslun,
útveg og landbúnað.
Í framhaldinu ákvað Reykjavík-
urborg að skoða hvort mögulegt
væri að grípa til mótvægisaðgerða
sem t.d. gætu falið í sér að skráðum
minjum á svæðinu yrði hlíft að hluta
eða öllu leyti, fornleifarannsóknir
og/eða aðrar leiðir við varðveislu
minjanna.
Það var svo í júní 2019 að Björgun
og Reykjavíkurborg undirrituðu
samkomulag um að fyrirtækið fái
lóð undir starfsemi sína í Álfsnesvík
á Álfsnesi, skammt frá urðunar-
svæði Sorpu. Skipulagsferli hófst og
jafnframt var unnið að umhverf-
ismati á svæðinu. Björgun fékk svo
lóðinni úthlutað fyrr á þessu ári.
Einstakt menningarlandslag að
mati Minjastofnunar Íslands
Í framhaldinu ákvað Minjastofnun
að hefja undirbúning tillögu til
mennta- og menningarmálaráðherra
um að friðlýsa menningar- og bú-
setulandslag við Þerneyjarsund, í
Þerney og á Álfanesi. Samkvæmt 18.
gr. laga um menningarminjar frá
2012 megi friðlýsa fornleifar, sem
hafa menningarsögulegt, visindalegt
eða listrænt gildi. Fyrirhuguð upp-
bygging í Álfsnesvík muni hafa mjög
neikvæð áhrif á einstakt menningar-
landslag á Álfsnesi og við Þern-
eyjarsund og spilla menning-
arminjum á óafturkræfan hátt. Með
því yrðu hagsmunir Björgunar tekn-
ir fram yfir hagsmuni almennings.
Í friðlýsingarskilmálunum segir
að Þerneyjarsund sé ein fjögurra
gamalla kauphafna á því svæði sem
nú er nefnt höfuðborgarsvæðið, hin-
ar eru Leiruvogur í Mosfellsbæ,
Hólmurinn í Reykjavík og Hafn-
arfjörður. Við Þerneyjarsund sé ein-
staklega vel varðveitt menningar- og
búsetulandslag sem spanni búsetu á
svæðinu frá því á miðöldum fram á
20. öld. Við Þerneyjarsund var haf-
skipahöfn á 14. og 15. öld og á þeim
tíma hafi verið þar ein aðalhöfn
landsins. Í heimildum frá 1429 komi
fram að Skálholtsskóli hafði aðstöðu
við Þerneyjarsund vegna utanlands-
verslunar. Skipalega var við sundið
og búðarstæði á landi austan við það.
Norðar var býlið Glóra, þar sem búið
var til 1898 og aftur á árunum 1928-
1936. Enn megi sjá ummerki um bú-
skap á fyrri hluta 20. aldar, fyrir
tíma vélaaldar. Rústir Glóru séu
einu minjar um slík býli sem eftir
séu í landi Reykjavíkur.
Kristín Huld Sigurðardóttir, for-
stöðumaður Minjastofnunar,
sendi bréf til Reykjavíkurborgar í
júlí sl. og gaf borginni kost á að gera
athugasemdir við friðlýsing-
aráformin. Svar Ebbu Schram borg-
arlögmanns var kynnt á síðasta
fundi borgarráðs. Þar gerir Reykja-
víkurborg athugasemdir við máls-
meðferð friðlýsingartillögu Minja-
stofnunar Íslands og telur að ekki
hafi verið gætt að ákvæðum stjórn-
sýslulaga við undirbúning tillög-
unnar. Það er mat Reykjavík-
urborgar að ekki sé nauðsynlegt að
friðlýsa svæðið í heild sinni, enda
geri uppfærð fornleifaskráning
svæðisins ekki tilefni til slíkrar frið-
lýsingar. Telur Reykjavíkurborg að
meðalhófs og rannsóknarreglu hafi
ekki verið gætt við gerð tillögunnar.
Má tryggja vernd minja með
öðrum hætti en friðlýsingu?
„Af fyrirliggjandi gögnum er ljóst
að Minjastofnun Íslands hefur eigi
kannað hvort tryggja megi vernd
minja á svæðinu með öðrum hætti en
friðlýsingu. Mikilvægt er að slíkt
mat fari fram í ljósi þess að ekki
verður séð að hafnar- og athafna-
svæði Björgunar ehf. muni koma til
með að raska minjum sem teljast
hafa menningarsögulegt eða sér-
stakt verndargildi á svæðinu. Jafn-
framt þarf slíkt mat að fara fram
með hliðsjón af því að um er að ræða
verulega fjárhagslega hagsmuni og
stjórnarskrárvarinn eignarétt
Reyjavíkurborgar og Björgunar ehf.
sem handhafa lóðarréttinda á svæð-
inu og veghelgunarsvæði Sunda-
brautar,“ segir í svari Reykjavík-
urborgar.
Byggt í Álfsnesi eða ekki?
 Deilt er um það hvort iðnaðarsvæði rísi á nesinu  Reykjavíkurborg hefur úthlutað Björgun lóð
undir starfsemi sína  Áformin hafa mætt andstöðu Minjastofnunar sem undirbýr friðlýsingu
Mynd/Alta
Framtíðarsvæði Ný aðstaða Björgunar á Álfsnesi, gegnt Þerney. Mannvirki verða á landi og landfyllingum. Lega Sundabrautar er einnig sýnd á myndinni.
Borgarsögusafn Reykjavíkur birti árið 2018 skýrslu
um fornleifaskráningu á efnisvinnslusvæði í Álfs-
nesvík við Þerneyjarsund. Anna Lísa Guðmundsdóttir
og Margrét Björk Magnúsdóttir unnu að vettvangs-
skráningu í október 2017 og maí 2018, og samhliða var
unnið að heimildarannsóknum, úrvinnslu gagna og
skýrslugerð.
Niðurstöður skýrsluhöfunda voru þessar helstar:
„Á úttektarsvæðinu er að finna merkar sjávar-
útvegsminjar, leifar af átta fiskbyrgjum, líklega frá
þeim tíma þegar Þerneyjarsund var útflutningshöfn
fyrir skreið á tímabilinu 1300-1500. Byrgin eru flest
hringlaga, grjóthlaðin, og eru í vestanverðu Glóruholti,
eitt þeirra er þó torfhlaðið (1894-7). Í byrgjunum var
fiskur þurrkaður og/eða geymdur á meðan hann beið
útflutnings.“
Ennfremur segir að minjasvæði Sundakots og búða-
svæði verslunarstaðarins við Þerneyjarsund séu ein-
stakar minjar og engar líkar í Reykjavík, bæði hvað
varðar aldur minjanna og menningarlegt gildi þeirra
og eru fiskbyrgin hluti af því. Aðrar minjar á úttektar-
svæðinu eru túngarður Glóru (1894-6), fjárhús
(1894-1) og rétt (1894-15). „Þessar minjar eru hluti af
minjaheild á minjasvæði í Glóru sem er einstakt, eink-
um vegna þess að það myndar óraskaða heild og er
góður fulltrúi fyrir hjáleigu frá 20. öld í nágrenni
Reykjavíkur. Fáir staðir státa af svo heillegum minjum
sem sýna heilt bæjarstæði,“ segir í skýrslunni.
Fiskbyrgjunum átta er öllum lýst og hér er dæmi um
slíka lýsingu: „Staðhættir: Á klettabrún við sjóinn neð-
an við Glóruholt. Ferköntuð um 7x6,5 metra grjót-
hlaðin rúst sem svipar til þeirra fiskbyrgja sem eru
þarna í nágrenninu.“
NIÐURSTAÐA SKÝRSLU SÉRFRÆÐINGA BORGARSÖGUSAFNS REYKJAVÍKUR
Fornleifar Fiskbyrgi við Glóru, sem talið er vera frá árunum
1300-1500. Er ferköntuð um 7 x 6,5 metra grjóthlaðin rúst.
„Einstakar minjar og engar líkar í Reykjavík“
Ljósmynd/Borgarsögusafn
30 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 17. SEPTEMBER 2020