Vinnan - 01.02.1947, Blaðsíða 31

einkaleyfi sínu, runnu til aukinna tilrauna á
Rothamsted. Starfið hefur vafalaust látið honum
vel, því að hann dó ekki fyrr en árið 1900, þá
áttatíu og sex ára að aldri. Áður en Lawes dó
gaf hann fjárfúlgu, sem nam 100.000 pundum
til viðhalds stofnunni, sem hann hafði komið á
fót. Ríkisstjórnin lagði og fram sinn hluta, og nú
er Rothamsted stærsta vísindastofnun landbún-
aðarins í Englandi.
Nú höfðu menn beinamjölið og fyrstu súper-
fósfatsekkina. En bændunum var þetta ekki nóg.
Það er alkunna, að fuglar himinsins „sá livorki
né uppskera“. En hinu verður ekki neitað, að
sums staðar teðja þeir jörðina og taka þannig
drjúgan þátt í landbúnaðinum, enda kom það
sér vel fyrir bændurna.
Við strendur Perús og Chile í Suður-Ameríku
er fjöldi smáeyja, sem aðeins eru byggðar fugl-
um, að mestu leyti pelikönum. Jafnvel á vorum
dögum er margt um þá, en fyrir hundruðum ára
síðan voru þeir óskaplegur grúi. Ferðamaður
nokkur gizkaði á, að á einni smáey væru ná-
lægt tíu milljónir fugla. Menn sjá af þessu,
að bæði pelikanar og ferðamenn hafa gaman af
háum tölurn. Vilji menn gera sér hugmynd um
lifnaðarhætti þessara fugla, er handhægast að
hugsa sér baðströndina við Wannsee á heitum
sunnudegi í júlí. Ennfremur verða menn að
hugsa sér, að baðvörðurinn hafi lokað öllum
hliðum og sleppi engum manni, livorki út né
inn, í þúsund ár. Pelikanarnir búa svo þétt sam-
an á eynni sinni, að enginn þeirra getur liafið sig
til flugs, án þess að koma við vængina á einhverj-
um öðrum. Auk þess eru pelikanaforeldrarnir
alkunnir fyrir ást á börnum sínum, og afkom-
endurnir þekktir að græðgi. Ungur pelikani get-
ur hæglega hvomað í sig fimm stærðar fiska í
einum munnbita. Hin umhyggjusama móðir,
færir honum matinn í poka, sem hún ber undir
nefinu í þeim tilgangi einum. Pelikaninn er
frægur fyrir ást og umhyggju við börn sín — —.
Góðgerðarstofnanir og einkum barnaheimili
hafa oft í merki sínu pelikana, sem fórnar ung-
unum hjartablóði sínu.
Kaldur Perústraumurinn, sem kemur sunnan
úr höfum og leikur um strendur Perú og Chile
mætir þar hlýjum straumi að norðan. Þess vegna
er allt hafið morandi af smáverum (svifdýrum),
sem eru heppilegar til fiskieldis og skýra til
fullnustu fiskigengdina á þessum slóðum. Peli-
kanarnir eru því mettir, og efnaskiptingin geng-
ur fljótt. Og alltaf hækkar eyjan, sem þeir búa á,
hærra og hærra yfir hafflötinn.... Hinn gjör-
huguli ferðamaður, sem áðan var getið, reiknaði
út, að pelikanarnir lians, tíu milljónir að tölu,
hækkuðu eyjuna urn fjóra sentimetra á ári.
Á þessum slóðum kemur hér um bil aldrei
dropi úr lofti. Skúrir himinsins þvo ekki eyjarn-
ar hreinar, og þurr skorpan þykknar í sífellu.
Menn liafa fundið lög, sem ern 63 metra þykk.
Samkvæmt útreikningum ferðamannsins okkar
hafa þau verið fimmtán hundruð ár að ná þeirri
þykkt.
Inkarnir vissu þegar, að þessi harða skorpa var
dýrmætur áburður. Orðið ,,gúanó“, eins og Evr-
ópumenn kalla fugladrítinn, er komið af per-
úska orðinu „huano“, sem þýðir áburður. Sagn-
fræðingar herma, að á dögum Indíánakonung-
anna í Perú hafi legið dauðarefsing við að drepa
pelikana eða að stíga á eyjar hans án sérstaks
leyfis.
Sérhver pelikani er eins og lítil efnaverksmiðj
smiðja. Um leið og hann veiðir fiskinn, gleypir
hann líka í sig mikið af sjó. Við það aukast áhrif
saltsýrunnar, sem er í maga fuglsins, eins og í
mögum okkar. Hreistur og bein fiskjarins breyt-
ast í áburð með rétturn blöndunarhlutföllum og
inniheldur fósfór, köfnunarefni og meira að
segja kalí. Gúanóið er auðugast af fósfór, og
hann gerir það svo dýrmætt. Súlan er keppinaut-
ur pelikananna við gúanóframleiðsluna, og hún
er oft á þeim slóðum, sem pelikanarnir lialda
sig ekki.
Það var Alexander Humboldt, sem vakti at-
hygli Evrópumanna á gúanóinu. Árið 1802 flutti
hann sýnishorn þess til Þýzkalands, og efnafræð-
ingurinn Klapproth sá strax, hvílíka þýðingu það
gat haft, — eins og Humboldt hafði raunar komið
auga á sjálfur. Þó var það ekki fyrr en árið 1841,
sem menn byrjuðu að flytja gúanó frá Perú, og
áttu Englendingar frumkvæðið að því.
Perú var þá aðeins orðinn skuggi af fornri
frægð. Atvinnulíf þjóðarinnar var í rústum, Lima
var ekki lengur aðsetursstaður spánska landsstjór-
ans, lteldur ómerkilegt sveitaþorp. Þjóðina vant-
aði fjármagn til þess að fitja upp á nýjan leik.
Pelikanarnir björguðu föðurlandinu. Gúanóið
var þeirra verk, og Perúmenn fengu sand af pen-
ingum fyrir gúanó. Árið 1868 steypti Balta of-
ursti fyrirrennara sínum frá völdum og tilnefndi
sig í forsetaembættið. Hann veitti Parísarfyrir-
tækinu Dreyfus ívilnanir um gúanóflutning, tók
peninga að láni út á allt saman og lagði fyrir þá
járnbrautir.
Fjórum árum síðar brauzt lit bylting að nýju,
og Balta var myrtur. Hann var ásakaður fyrir
VINNAN
23