Dagblaðið Vísir - DV - 19.03.2021, Blaðsíða 20

20 EYJAN
A llir sem eitthvað hafa lært um stjórnmál og stjórnskipun þekkja
kenningu franska barónsins
Charles-Louis Montesquieu
um skiptingu ríkisvalds í lög-
gjafar-, framkvæmdar- og
dómsvald. Valdþættirnir þrír
eiga að tempra hver annan og
enginn einn þeirra á að verða
svo sterkur að hann geti geng-
ið á hlut hinna.
Íslenskir sérfræðingar á
sviði stjórnskipunarréttar
hafa jafnan talið mest völd
liggja hjá löggjafanum; hann
leggur undirstöður annarra
valdaþátta og við bætist fjár-
stjórnarvald Alþingis og
þingræðið sem gerir það að
verkum að handhafar fram-
kvæmdarvaldsins sitja í skjóli
Alþingis.
Farið út fyrir valdmörk
Völdum Alþingis eru samt
vitaskuld takmörk sett. Það
hefur til að mynda enga heim-
ild til að breyta úrskurðum eða
dómum með lagasetningu. Þá
eiga lög að vera almenn – ekki
sértæk. Björg Thorarensen,
hæstaréttardómari og fyrr-
verandi prófessor, hefur orðað
þetta svo að löggjafinn væri
kominn út fyrir valdsvið sitt
ef hann „tæki með lögum ein-
stakar ákvarðanir í málum
sem eru á forræði stjórn-
valda“.
Doktor Haukur Arnþórsson
stjórnmálafræðingur hefur
rannsakað störf Alþingis og
borið saman við Folketinget í
Danmörku. Niðurstöður rann-
sókna sinna birti hann í nýlegri
bók og tiltók þar ýmis dæmi
um þetta sem nefnt hér að
framan: Að Alþingi hafi farið
út fyrir valdmörk sín og breytt
ákvörðunum framkvæmdar-
valdshafa. Meðal dæma sem
hann tiltekur er úrskurður
stjórnvalds um ólögmæti lax-
eldis á Vestfjörðum en sá úr-
skurður var gerður ógildur
með lögum. Þá nefnir hann líka
dæmi um það þegar Alþingi
virti að vettugi niðurstöðu
Hæstaréttar um ólögmæti
kosningar til stjórnlagaþings
og skipaði þá sem kjörnir höfðu
verið til „stjórnlagaráðs“.
Haukur skrifar: „Rökstyðja má
að hvort tveggja sé ekki bara
valdníðsla heldur sennilega
stjórnarskrárbrot því að í báð-
um málum er gengið fram hjá
valdi annarra valdþátta til þess
að taka endanlegar ákvarðanir
í málum sem eru á þeirra for-
ræði.“ Þarna hefðu ekki verið
settar nýjar almennar reglur
heldur sértækar reglur sem
miðuðust við tiltekið mál.
Alltof stuttur
málsmeðferðartími
Haukur hefur raunar bent á
æði margt sem hann telur af-
laga fara í starfsemi Alþingis.
Þar á meðal sé málsmeðferðar-
tími frumvarpa. Hann segir
málsmeðferðartímann hafa
áhrif á réttmæti þinglegrar
meðferðar og snerta um leið
möguleika almennings og fjöl-
miðla á að kynna sér mál og þá
um leið hvort sjónarmið opin-
berrar umræðu hafi náð að
koma fram áður en lögin voru
sett. Stuttur málsmeðferðar-
tími kann einnig að leiða til
þess að þingmönnum gefist
ekki tóm til að kynna sér mál.
Lágmarksmálsmeðferðar-
tími lagafrumvarps eru fjórir
dagar. Á Folketinget er megin-
reglan sú að frumvarp komi
ekki til fyrstu umræðu fyrr
en fimm dögum eftir fram-
lagningu og þriðja og síðasta
umræðan má ekki fara fram
fyrr en 30 dögum eftir fram-
lagningu.
Þar að auki getur minni-
hlutinn í Folketinget (en þó
að minnsta kosti tveir fimmtu
hlutar þingmanna) alltaf
frestað þriðju umræðu um tólf
virka daga frá lokum annarrar
umræðu. Engum slíkum neyð-
arhemli er fyrir að fara hér og
oftast hefst og lýkur þriðju um-
ræðu um mál á Alþingi sama
dag og annarri umræðu lýkur.
Haukur segir sláandi hvað
Alþingi flýti sér við lagasetn-
ingu. Rannsókn hans hefur
meðal annars leitt í ljós að ráð-
herrar leggja fjórðung sinna
mála fram í þinginu eftir að
framlagningarfrestur er runn-
inn út. Þar af leiðandi hefur
þingheimur mun styttri tíma
en ella til að kynna sér mál og
sömuleiðis fjölmiðlar og allur
almenningur. Þá er ekki góðs
viti að mál sem lögð eru seint
fram verða oftar að lögum en
önnur.
Möguleg afturför
Rannsókn Hauks Arnþórs-
sonar nær yfir tímabilið frá
1991-2018, en árið 1991 var
deildaskipting Alþingis af-
numin. Fram að þeim tíma
voru lagafrumvörp rædd við
þrjár umræður í efri og neðri
deild. Á sama tíma voru heim-
ildir til setningar bráðabirgða-
laga þrengdar til að afstýra
mögulegri misnotkun á þeim
valdheimildum. Síðan þá hef-
ur það varla hent að sett hafi
verið bráðabirgðalög. Haukur
bendir þó á að bráðabirgðalög
fengu jafnan þinglega með-
ferð hér áður fyrr þegar Al-
þingi kom aftur saman. Aftur
á móti fengju lög sem afgreidd
væru með hraði ekki rétta
þinglega meðferð.
Lýðræðishalli
Þessi mál ættu að vera sér-
stakt athugunarefni nú þegar
styttist í þinglok. Fjöldi mála
bíður afgreiðslu og ef að líkum
lætur mun stjórnarmeirihlut-
inn láta mörg þeirra fá allt-
of hraða afgreiðslu – jafnvel
þannig að þriðja umræðan
eigi sér varla stað – og án þess
að almenningi og fjölmiðlum
gefist kostur á að kynna sér
málin. Og það sem verra er:
Við blasir að margir þingmenn
munu ekki hafa færi á að setja
sig inn í mál í þeim mikla flýti
við afgreiðslu sem fram undan
er. Hér vantar í reynd verulega
upp á að tiltekin grundvallar-
skilyrði lýðræðislegra stjórn-
arhátta séu virt.
Þau óvönduðu vinnubrögð
sem viðhöfð hafa verið við
lagasetningu gera það að verk-
um að alltof oft þarf að ráðast í
veigamiklar úrbætur á nýlega
settum lögum. Er nema von að
almenningur beri lítið traust
til Alþingis? n
Er nema von
að almenn-
ingur beri
lítið traust til
Alþingis?
Málsmeðferð­
artími laga­
frumvarpa hér
á landi er oft
mjög stuttur.
MYND/
SIGTRYGGUR ARI
Á ÞINGPÖLLUM
Björn Jón
Bragason
eyjan@eyjan.is
SKOÐANAPISTILL
ALÞINGI Í ÓGÖNGUM
Rannsókn dr. Hauks Arnþórssonar stjórnmálafræðings
hefur leitt í ljós alvarlega galla á meðferð lagafrum-
varpa hér á landi. Þingmenn ná oft ekki að setja sig inn í
mál. Framkvæmdin kann að stangast á við stjórnarskrá.
19. MARS 2021 DV
Dr. Haukur
Arnþórsson
stjórnmála­
fræðingur