Fiskifréttir - 17.12.1999, Blaðsíða 22

22
FISKIFRÉTTIR 17. desember 1999
FISKIFRETTIR 17. desember 1999
23
Verferðir
Verferðir
Kalmanstungu í Borgarfirði. Þeir
sem fóru á Suðurnes héldu síðan
áfram í suður eftir Kaldadal en þeir
sem fóru á Snæfellsnes gengu vest-
ur Fljótstunguheiði. Fjallvegir
Flúnvetninga voru um Tvídægru og
Arnarvatnsheiði og lá leið þeirra að
Kalmannstungu og eftir að þangað
var komið voru ferðaleiðir þeirra
svipaðar og Skagfirðinganna. Það
var einnig algengt í haustverferð-
um Húnvetninga að þeir færu hina
hefðbundnu leið yfir Holtavörðu-
heiði.
Þegar Norðlendingar fóru á vetr-
arvertíð var hins vegar oftar farin
hin hefðbundna byggðaleið, sem
var á svipuðum slóðum og aðal-
ferðaleiðir eru nú á dögum. Þing-
eyingar þurftu þá að fara yfir þrjár
heiðar áður en þeir komust í Húna-
vatnssýslu, Vaðlaheiði, Öxnadals-
heiði og Stóra-Vatnsskarð, en þessi
leið var oft torfarin í vetrarveðrum
og ófærð. Versti kafli leiðarinnar
var hins vegar Holtavörðuheiði og
er að sjá af frásögnum vermanna
að hún hefur verið sá farartálmi
sem þeir kviðu jafnan mest. Var oft
mannmargt á bæjum í Miðfirði og
Hrútafirði þegar vermenn söfnuð-
ust þar saman og biðu færis að
komast yfir heiðina. Gat viðdvöl
þeirra á bæjunum þarna jafnvel
orðið margir dagar. Stundum þótti
Holtavörðuheiði svo viðsjárverð að
menn kusu að taka á sig stóran
krók til þess að sleppa við hana.
Gengu þeir þá út með Hrútafirði að
vestan til Borðeyrar, og fóru síðan
Laxárdalsheiði suður í Dali yfir
Bröttubrekku og niður í Norðurár-
dal. Slíkur krókur gat lengt ferðina
um tvo daga eða meira. Þótt
byggðaleiðin væri oftast farin á
veturna kom það líka fyrir að ver-
menn fóru þá fjallvegi, einkum
Húnvetningar og Skagfirðingar, en
þær leiðir voru miklu fljótfarnari ef
veður var sæmilegt og færð góð.
Þegar komið var suður yfir heið-
ar stefndu þeir sem ætluðu á Snæ-
fellsnes í vestur frá Dalsmynni, en
þeir er héldu á Suðurnesin fóru
sumir hverjir á Skipaskaga og
fengu sig ferjaða þaðan til Reykja-
víkur. Aðrir gengu yfir Dragháls,
voru ferjaðir yfir Hvalfjörð og
gengu síðan síðasta spölinn til
Reykjavíkur þar sem oftast var áð í
einn dag eða tvo áður en haldið var
á Suðurnes, ýmist fótgangandi eða
á bátum.
Sigurður slapp við
„dóminn“
Margar greinargóðar frásagnir
eru til um ferðir vermanna milli
landshluta og má þar taka sem
dæmi frásögn í Ævisögu Sigurðar
Ingjaldssonar frá Balaskarði og þá
frásögn Kristleifs Þorsteinssonar
sem áður er vitnað til. Sigurður
Ingjaldsson var fæddur árið 1845
og fór í sína fyrstu verferð suður
þegar á unglingsárum sínum. Eins
og margir vermenn gerðu undirbjó
hann ferð sína suður m.a. með því
að smíða spæni, sem hann seldi
síðan á leiðinni og notaði fjármun-
ina til að greiða ferðakostnað sinn.
I frásögn hans er komið inn á sið
sem norðlenskir vermenn tóku upp
á ferðum sínum og var eins konar
manndómsvígsla þeirra er voru að
fara í fyrsta sinn að norðan í verið.
Við Hæðarstein á Holtavörðuheiði,
þar sem skipti voru talin milli
Norður- og Suðurlands, urðu ný-
liðarnir í hópnum að veita ferðafé-
lögum sínum annaðhvort brennivín
eða reykt sauðakjöt. Gætu þeir það
ekki voru þeir dæmdir til þess að
láta teyma sig þrívegis í kringum
steininn. Var þá tekinn út á þeim
limurinn og menn teymdir á hon-
um. Þótti slíkt hin mesta niðurlæg-
ing og er auðséð á frásögn Sigurð-
ar að honum létti mikið þegar
ferðafélagar hans ákváðu að velja
aðra leið en Holtavörðuheiði og
hann slapp þannig við „dóminn"
því ekki var hann það vel búinn að
hann hefði átt möguleika á að
greiða brennivíns- eða sauðakets-
tollinn.
Hér fer á eftir stuttur kafli úr
ævisögu Sigurðar sem segir frá
suðurferðinni. Er greinarmerkja-
setning hans látin halda sér.
„Nú héldum við áfram vestur í
Víðidal, og var gott veður, og gist-
um við á Lækjamóti og áttum þar
gott. Svo var gott veður daginn eft-
ir, og þá fórum við að Huppahlíð í
Miðfirði og komum þar á miðjum
degi. Eg man, að mér þótti snemma
sest að, en foringinn okkar sagði,
að það væri mátulegt. Svo var gott
veður daginn eftir, og þá lögðum
við á Hrútafjarðarháls. Við lásum
(bænir) ætíð á morgnana, þegar við
fórum frá hverjum bæ. Okkur gekk
vel yfir hálsinn, og héldum að
Óspaksstöðum og þaðan ætluðum
við að leggja á Holtavörðuheiði
morguninn eftir. En morguninn eft-
ir var komin ofsahláka á sunnan og
nærri óstætt veður, og reif snjóinn,
sem þá var orðinn einn krapaelgur,
og var nú ekki tilhugsandi að
leggja á heiðina. En þegar komið
var um hádegi, langaði mig til að
vita, hvemig Rauðku minni liði.
Var hesthúsið á hól nokkuð fyrir
utan bæinn, ég fer þangað, og leið
henni vel, og öllum hrossunum. En
þegar ég ætla heim aftur, horfi ég
út eftir dalnum, og er allt í loga-
svelli, og sé, að koma sex menn
baksandi á móti veðrinu, og geng-
ur þeim illa að komast áfram, sem
von var, en allt í einu fýkur af mér
húfan og flýgur eins og fugl rétt í
fangið á mönnunum, svo ég hélt,
að þeir myndu hafa náð henni, svo
ég beið eftir þeim. En það var ekki
svo vel. Þeir sögðust ekki hafa get-
að náð henni, hvað fegnir sem þeir
hefðu viljað. Nú kom ég heim ber-
höfðaður, og margir kenndu í
brjósti um mig að missa húfuna, en
ég hló og sagði, að þetta væri mér
að kenna, ég hefði getað bundið á
mig húfuna, því það voru bönd í
henni til þess, og svo hefði ég ekki
þurft að vera að flana þetta. Svo
skellihló ég, en það var kuldahlát-
ur, því það var ekki álitlegt að vera
berhöfðaður, og húfan var gott höf-
uðfat, en verst þótti mér að missa
hana, af því hún systir mín gaf mér
hana. Nú streymdu menn að allan
daginn, sumir með hesta, en sumir
gangandi, og voru þeir orðnir tutt-
ugu og þrír um kvöldið og allir ætl-
uðu suður. Nú var farið að ráðgast
um, hvernig ætti að fara með mig,
ekki gæti ég verið berhöfðaður. Þá
kom einn með rauðan flókahatt,
sem hann sagðist geta misst, og
fékk ég hann, en ekki man ég,
hvort hann gaf mér hann eða seldi,
en ég varð að gera mér hann að
góðu, þó hann væri mikið lakara
höfuðfat. Nú var glatt um kvöldið,
og mikið drukkið af kaffi og margt
skrafað. Meðal annars heyrði ég
gömlu mennina segja: „Það verður
gaman að lifa á morgun, ef við get-
um farið heiðina, því það eru svo
margir, sem ekki hafa farið suður
áður, og má dæma þá hjá Hæðar-
steini.“ Eg spyr, hvernig þetta sé.
Þeir segja, að það séu gömul lög,
að ef einn sé eða fleiri sem ekki
hafi farið suður áður, að þegar
komið sé að Hæðarsteini, sem sé
efst í heiðarsporðinum, þá eigi
hver að koma með brennivínspott
eða sauðarsíðu og gefa öllum
hópnum, en geti hann það ekki, þá
sé hann dæmdur. En dómurinn er:
Að hann á að láta teyma sig þrisvar
rangsælis í kringum steininn. Mér
líst ekki á, því ekki hafði ég þetta
til, og óskaði að við kæmum aldrei
að Hæðarsteini. Loksins var farið
að leggja sig fyrir og sofa, fjöldinn
lá á gólfinu, en ég var látinn sofa í
rúmi og þrír aðrir og hafði ég þar
litla hægð. Um morguninn var
komin suðvestan hríð og mikil
fannkoma, en ekki hvass. Nú voru
menn alvarlegir, og var farið að
ráðgast um, hvað eigi að gera. All-
ir sáu, að það var að hlaða niður
fönn, og ef því héldi áfram, yrði
heiðin ófær, svo það var tekið það
ráð að leggja á heiðina í drottins
nafni. Svo lagði allur hópurinn á
stað, og var ekki gott, allt fullt af
krapi eftir hlákuna. Svo var haldið
á heiðina og gengu margir á undan,
og kom mönnum saman um að fara
yfir Snjófjöll, það væri skemmra
og betri færð. Og nú voru valdir
sex menn, þrír frískustu og kunn-
ugustu til að ganga á undan. „En þá
komum við ekki að Hæðarsteini“,
sögðu sumir, og glaðnaði yfir mér.
Svona var haldið áfram í hríðinni,
og var færðin slæm, og oft máttu
þeir stansa, sem á undan fóru, svo
þeir, sem með hrossin voru, yrðu
ekki alveg viðskila við þá, samt
komumst við allir að Hlíð og feng-
um þar kaffi og kostaði það fjóra
skildinga og voru merkurbollar. Þá
bjó þar Jósep og Sigríður, sem
margir þekktu að öllu góðu. Ef
maður bað að lofa sér að vera og
bað um mat, þá kostaði það tú-
mark, og var gjöf en ekki sala. Við
vorum ellefu þar um nóttina, og
varð þetta mesti uppáhaldsbærinn
minn síðar. Daginn eftir var bjart
veður, og héldum við áfram ferð
okkar, og segir ekki meira af henni
nema okkur gekk seint, því tíðin
var stirð og mikill snjór. Við vorum
hálfan mánuð á leiðinni. Við kom-
um hrossunum fyrir á Kjalarnesi í
hagagöngu, en fengum flutning
sjóveg til Reykjavíkur. Ég man,
hvað mér þótti gaman að sjá þessa
miklu húsaþyrpingu. Ég man, að
við gengum um margar götur til að
sjá sem flest hús, og komum við í
bakaríið og keyptum okkur góð
smábrauð, en ég hafði ekki mikið
að kaupa fyrir, sem von var.“
Vermennskan hafði
þroskandi áhrif
f riti Kristleifs Þorsteinssonar
„Úr byggðum Borgarfjarðar“ er
kafli um sjávarútveg og vermenn
og þar segir hann ekki einungis frá
ferð í verið, heldur fjallar einnig
um viðhorf manna til verferða og
segir þar:
„En þótt vermennska væri eng-
inn bókmenntaskóli, hafði hún þó
mikil og þroskandi áhrif. í verinu
kynntust menn úr ýmsum lands-
fjórðungum og fræddust hver af
öðrum á margan hátt. Og hin
stöðuga barátta á sjónum efldi hug-
rekki manna, því að oft var þar
mjótt milli lífs og dauða. Sjó-
mennskan var miklu meira ævin-
týralíf en fjármennskan í fámenn-
um fjalladölum. Vildu því flestir
ungir menn mikið á sig leggja til
þess að feta í spor feðranna og
verða sjómenn sem þeir. Almenn-
ingsálitið heimtaði það líka. Þeir,
sem heima sátu, voru ekki taldir
nema hálfir menn. Fullt kaup þurfti
ekki sá maður að hugsa til að fá,
sem ekki gat farið til sjávar. Á þetta
var litið aðeins frá annarri hliðinni.
Öll sú vanræksla sem var því sam-
fara, að flest allir karlmenn yfir-
gæfu heimilið yfir lengri tíma, var
ekki lögð til verðs á móti því, sem
sjórinn gaf í hreinan ágóða „
Og um ferðir Borgfirðinga í ver-
ið segir Kristleifur:
„Tíðast vorum við sjö til átta í
hóp. Skyldu allir koma saman
snemma morguns á Vilmundar-
stöðum í Reykholtsdal. Þaðan var
gengið suður fjöll, yfir Lundar-
reykjadal hjá Reykjum og
Englandi, yfir Skorradal hjá Efsta-
bæ, þaðan yfir Botnsheiði. Nátt-
staður var þá tekinn annað hvort í
Botnsdal eða Brynjudal. Þegar
þæfingsófærð var alla þessa leið og
hvergi fóthvíld, voru flestir orðnir
þreyttir, er í náttstað kom. Næsta
dag var gengið í Mosfellssveit eða
fremst á Kjalarnes, þegar Svína-
skarð var ófært, sem oft bar við í
fannalögum. Á þriðja degi var
komið til Reykjavíkur. Var það
leikur einn að ganga spölinn úr
Mosfellssveitinni þangað. Þar var
þá hvílst til næsta dags.
Þó að Borgfirðingar hefðu þá
ekki gengið í vínbindindi, kom það
naumast fyrir, að þeir fengju sér í
staupinu, er til Reykjavíkur kom.
Svo voru þeir þá miklir hófsmenn.
í Reykjavík var aldrei tafið lengur
en til næsta dags. Var þá gengið
þaðan til veiðistöðvanna.“
Stöðugur ótti og óvissa
Það voru ekki aðeins erfiðar
ferðir í og frá veri og sú stöðuga
hætta sem vermennirnir voru í við
sjóróðrana sem gerðu þessa at-
vinnu erfiða. Langar fjarvistir frá
heimilum og stöðug óvissa og ótti
reyndi mjög á menn. Sumir ver-
menn fóru frá heimilum sínum án
þess að hafa vissu fyrir að fjöl-
skylda þeirra gæti bjargað sér á
meðan þeir væru fjarverandi og
eiginkonur og unnustur sem sátu
heima bjuggu líka við stöðugan
ótta, vitandi það að margir þeirra er
að heiman fóru í verið myndu ekki
eiga afturkvæmt. Ferðir milli
landshluta, sérstaklega að vetrar-
lagi, voru mjög af skornum
skammti. Þó kom það fyrir að
menn tóku að sér það hlutverk að
bera bréf eða skilaboð á milli og
voru það einkum eldri menn sem
ræktu það hlutverk og kom oft fyr-
ir að þeir voru svo lengi í förum að
vermennirnir voru jafnvel komnir
heim á undan þeim. Kristleifur
Þorsteinsson lýsir hinni nagandi
óvissu vel í fyrrnefndu riti sínu, þar
sem hann segir:
„Á heimilunum ríkti óttabland-
Búðirnar sem vermenn
bjuggu í á meðan á ver-
tíðinni stóð voru hvorki
stór né reisuleg húsa-
kynni. Myndin er af
verbúð í Þorlákshöfn og
er tekin um síðustu
aldamót. Hún er úr
bókinni Sjósókn og
sjávarfang.
inn dapurleiki alla vertíðina. Fólk-
ið, sem heima var, konur, börn og
gamalmenni, horfðu á eftir sjó-
mönnunum leggja af stað frá heim-
ilunum, gangandi með byrðar á
baki, oft í ófærð og byljum eða þá
rosum og vatnavöxtum. tír því
komu engar fréttir frá þeim vikun-
um saman. Enginn póstur og engir
ferðamenn frá sjó urðu til þess að
bæta úr fréttaleysinu. Uppgefnir
karlar fóru að flakka um sveitirnar
nokkrum vikum eftir að vermenn
fóru. Voru þeir þá að snapa saman
bréf til þeirra. Röltu þeir svo af
stað, suður með öllum veiðistöðv-
um, að skila þessum bréfum og
buðust jafnframt til þess að taka
fréttabréf frá vermönnum heim í
sveitirnar aftur. Karlar þessir voru
allir af vilja gerðir að leysa starf
sitt sem best af hendi. En þessi
smalamennska útheimti svo mörg
spor, að oft var komið að vertíðar-
lokum, er þeir komu aftur úr ferða-
laginu. En þeir urðu mjög vinsælir
af þessari atvinnu og var jafnan
tekið með fögnuði. Ekkert verðlag
höfðu þeir á þessari bréfafærslu.
Létu hvern og einn ráða borgun-
inni. Reyndist þeim sú aðferð oft
happadrjúg. Þó voru til stöku
heimili, sem engin not höfðu þess-
ara góðu gesta af þeirri orsök, að
enginn þeirra, sem heima var,
kunni að skrifa.
Líka voru þeir menn alltaf í og
með við sjó, sem ekki lásu skrift og
því síður, að þeir kynnu að skrifa.
Voru þeir þó stundum formenn og
höfðu gott vit á öllu, sem að því
laut, þó að bókvitið brysti. En hálf-
illa gat sá menntunarskortur komið
sér, t.d. ef þeir fengu ástarbréf frá
kærustunum eða þá svar við bón-
orði og voru milli vonar og ótta,
hvort það gengi þeim í vil eða eigi.
Stóð þá ekki á litlu að ná í trúan og
þagmælskan lesara. Reyndist þá
oft sem endranær, að „betra er hjá
sjálfum sér að taka, en sinn bróður
að biðja.“
En þótt verferðirnar væru erfiðar
og hættulegar og sjórinn tæki mik-
inn toll hvíldi samt ævintýraljómi
yfir þeim og eins og áður er vikið
að vildu menn mikið á sig leggja til
þess að komast á sjóinn. I sveitum
Norðanlands héldu margir í verið
þegar á unglingsárum og stunduðu
slíka atvinnu meðan heilsa og þrek
leyfði. Verferðir og verbúðalíf
buðu upp á ýmislegt sem menn
höfðu ekki völ á,í fábrotnu sveita-
lífinu og voru verbúðirnar eins
konar lýðháskóli síns tíma. Þar
lærðu menn ekki aðeins handtök
við sjómennsku og fiskvinnslu,
heldur einnig margs konar aðra
iðju. Tómstundir vermanna voru
furðumargar, enda ekki hægt að
róa nema í því sem menn töldu ör-
uggar gæftir og því stundum land-
legur dögunum saman. Þá söfnuð-
ust menn gjarnan saman, sagðar
voru sögur, farið með vísur og
kveðnar rímur að því ógleymdu að
ungir menn reyndu oft með sér í
íþróttum og þá sérstaklega ís-
lenskri glímu en vafalaust má
þakka verbúðalífinu það að sú
íþróttagrein hélt velli í svo langan
tíma.
Þríbarnaða
prófastsdóttirin
Annan kost höfðu þessir „þjóð-
flutningar“ líka. Blóðblöndun
landsmanna varð mun meiri en hún
hefði ella orðið. Oft kom fyrir að
vermenn settust að og kvonguðust í
fjarlægum byggðum og eins gerð-
ist það stundum að vermenn sem
voru á leið milli héraða kynntust
heimasætum eða vinnukonum á
þeim bæjum sem þeir gistu á leið-
inni. Jafnvel velærubornar höfð-
ingjadætur létu fallerast af ver-
mönnum og má sem dæmi um slíkt
nefna hina skemmtilegu þjóðsögu
um Árna Jónsson frá Stað í Hrúta-
firði. Þegar hann var fimmtán vetra
fór hann í flokki þrjátíu Hrútfirð-
inga í verið. Komu þeir að Stafholti
í Borgarfirði en þá bjó þar prestur
og prófastur, Guðmundur að nafni,
og átti hann eina dóttur, sem þá var
gjafvaxta og þótti hinn mesti kven-
kostur.
„Um kvöldið var þeim skipað í
rekkjur, þremur í hverja, því að
mjög var þröngt; seinast var Árni
litli frá Stað einn eftir og segja þá
stúlkur í gamni að þær verði að
stigna honum einhverstaðar í mis-
fellu hjá sér.“ Þetta heyrðu félagar
Árna og lofuðu að gefa honum sína
tíu dalina hver, ef hann svæfi hjá
dóttur prófastsins og gæti sannað
það með jarteiknum. Var Árna vís-
að í rúm hjá öðrum dreng en þegar
ró var komin á í baðstofunni lædd-
ist hann í rúm prófastsdótturinnar
og hvíslaði að henni hverju fram
hefði farið. „Illt mun það,“ segir
hún, „að hjálpa þér eigi og máttu
skríða hér undir klæðin hjá mér ef
þú vilt, því að einu mun gilda hvar
þú liggur." Skreið Árni síðan upp í
hjá prófastsdóttur og „segir ekki
frá hvað þau léku saman.“ Sagan
segir síðan að Hrútfirðingarnir hafi
verið veðurtepptir í Stafholti í fjóra
daga og svaf Árni hjá prófastsdótt-
urinni á hverri nóttu. Varð afrakst-
ur „leikja“ þeirra sá að stúlkan varð
þunguð og fæddi barn í fyllingu
tímans. Varð prófasturinn æfur við
og lagði þungan hug til Árna, sem
vildi ganga að eiga stúlkuna. Rak
prófasturinn Árna á braut þegar
hann kom að Stafholti, en Árni
hafði í heitingum og sagðist myndi
barna stúlkuna aftur. Tókst honum
það með miklum klókindum og
raunar í þriðja sinn er hann kom að
Stafholti í dulargervi og þóttist
vera biskupsdóttir frá Hólum. End-
aði sagan á farsælan hátt, þar sem
Ámi fékk að lokum prófastsdóttur-
ina og börnin, flutti norður í Hrúta-
fjörð og varð þar gildur bóndi og
farsæll.
Bara hausinn eftir af
hestinum
Sá dularljómi sem lék yfir ver-
ferðum og dvöl í veri kemur hvað
skýrast fram í íslenskum þjóðsög-
um en þar er aragrúi frásagna af
vermönnum og ferðum þeirra. Þær
sögur greina frá því að vermenn-
irnir þurftu ekki aðeins að glíma
við óblíð náttúmöfl á ferðum sín-
um í og frá veri, heldur einnig úti-
legumenn og jafnvel tröll. Flestar
sagnanna hafa yfirbragð ævintýra
en bera þess samt merki hversu
mjög hefur verið hugsað og rætt
um verferðirnar. Þessar sögur eru
margar hverjar hreinar ýkjusögur,
sem menn hafa sagt sér til gamans,
aðrar áttu vafalaust við einhver rök
að styðjast. Sem dæmi um ýkju-
sögu eða gamansögu má nefna frá-
sögn af ferð Bjarna frá Bjargi í
Miðfirði í verið, en Bjarni hefur
hlotið í sögunni viðurnefnið Bjarni
vellygni. Sagt er frá að Bjarni hafi
verið formaður suður í Garði og
lagði hann af stað að heiman þegar
komið var vel fram á vetur og aðr-
ir vermenn voru komnir af stað.
Reið Bjarni jörpum hesti og teymdi
annan. „Er ei getið hvað hann hef-
ur í böggum sínum nema tvö hálf-
anker af sýru er Þórður frá Meiðar-
stöðum hafði pantað hjá honum;
fer hann nú á stað og ríður sem
leiðir liggja suður á Holtavörðu-
heiði, en þá hann kemur norðan til
í Norðurárdal fer veður að kólna og
hvessa svo valla hafði Bjarni út í
hvassara veður komið; en þá hann
hafði riðið um hríð lítur hann aftur
til hests þess er hann teymdi og sá
hann að eigi var annað en hausinn
eftir af hestinum; hafði þá veðrið
slitið hann úr hálsliðnum; sleppti
þá Bjarni hausnum. Hvessti þá enn
meir svo hann fauk af þeirri jörpu
og kom víðs fjærri niður, en til allr-
ar lukku þá náði hann með þumal-
fingri í hestfax og dinglaði þar sem
strá fyrir straumi í þrjú dægur.
Slotaði þá veðrinu svo Bjarni sest á
bak og getur ei ferða hans fyrr en
hann kemur út á Akranes; hafði þá
þar niður komið annað kvartilið og
var mjög svo brunnið utan af hita
sólar þar það hafði svo nær henni
sveimað að það lítt kunni að stand-
ast hita hennar.“
Sögur af slíkum köppum sem
Bjarna vellygna hafa sjálfsagt ver-
ið sagðar á landlegudögum í ver-
um. Hver eða hverjir eru höfundar
þeirra verður aldrei hægt að upp-
lýsa en víst er að margar sagnanna
bera miklu hugmyndaflugi og
skáldskapargáfu vitni, þannig að
þeir sem þær sögðu hafa sannar-
lega verið sagnameistarar síns
tíma.
Hefndist fyrir
kirkjuspjöllin
Sumar sögur um vermenn sem
skráðar eru sem þjóðsögur eiga sér
hins vegar stoð í raunveruleikan-
um. Sem dæmi um þær má nefna
„Hólamannahögg“, þar sem mann-
skaði á Tvídægru árið 1588 er und-
irstaðan, og söguna um Jón Teits-
son á Hafurgrímsstöðum þar sem
spunnið er út frá slysi sem líklega
hefur orðið á Ijallveginum yfir
Haukadalsskarð í Dalasýslu.
Sú saga greinir frá ungum
manni, Jóni Teitssyni, sem ættaður
var frá Starrastöðum í Skagafirði.
Fjórtán vetra hafði hann burði á við
fullorðinn karlmann og þegar hann
var sextán vetra fýsti hann að fara
suður til sjóróðra og fékk leyfi föð-
ur síns til þess að slást í för með
Hólamönnum, en sagt var að í þá
tíð hefðu Hólamenn verið ódælir
og illgjarnir og oflátar miklir. Fóru
Hólamenn átján saman og var Jón
sá nítjándi. Á leiðinni vestur
byggðir úr Skagafirði fóru Hóla-
menn illa að ráði sínu, fóru með
ránskap og yfirgangi, en Jón ungi
var aldrei í flokki þeirra heldur
ætíð á eftir og borgaði fyrir nætur-
greiða sinn. tít yfir tók þó er Hóla-
menn komu að Stað í Hrútafirði.
„Þar var þeim fengin kirkjan að
sofa í og létu þeir nú sem verst og
frömdu ýmsar svívirður og árnuðu
allir þeim illa. Morguninn eftir var
dimmt og drífa mikil, og líka var
þeim sagt að Holtavörðuheiði væri
ófær og höfðu nokkrir vermenn þar
úr fjörðunum áður farið vestur
Haukadalsskarð og Bröttubrekku
til Borgarfjarðar, en þó bjuggust
þeir á stað. Jón hafði þessa nótt
verið á bæ þar skammt frá og kynnt
sig vel sem fyrr. Vildi bóndi ekki
hann færi um morguninn, en Jón
lét ekki letjast og bað bóndinn vel
fyrir honum. Hitti Jón Hólamenn
og fór með þeim. Höfðu þeir illt
auga á honum, en þó þorðu þeir
ekki að ráða til hans. Þegar þeir
komu upp á skarðið skall á blind-
hríð með stórviðri og fannkomu.
Þeir tóku nú stefnu eftir veðurstöðu
og voru hinir áköfustu. Jón var á
eftir sem vant var og teymdi báða
hesta sína, gekk nú þannig um
stund þar til allt í einu að Jón sá þá
hverfa, og var hann þá kominn á
fjallsbrún eina og höfðu þeir farið
þar fram á snjóhengju og hún svo
hlaupið niður undan þunganum af
mönnunum og hestunum öllum og
fóru þeir þar allir því þar voru
þverhníptir klettar og hengiflug
ofan; er þar síðan kallaður Bani og
er hann í fjallinu fyrir norðan
Haukadalsskarð; þar neðan undir
er urð stór og hafa nú fyrir
skömmu sést þar hestabein allmik-
il.“
Þótt ósennilegt sé að þarna hafi
farist fjöldi manna gæti vel verið
að vermenn sem þarna voru á ferð
hafi villst af leið og gengið fram af
fjallsbrúninni. Allavega er þarna til
örnefnið Vermannabani eða Bani.
Höggþungir Hólamenn
Þjóðsagan um „Hólamanna-
högg“ á hins vegar örugglega rætur
að rekja til hörmulegs atburðar er
varð í janúarmánuði árið 1588, er
13 norðlenskir vermenn urðu úti á