Morgunblaðið - 05.08.2021, Blaðsíða 57

MENNING 57
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 5. ÁGÚST 2021
Nánari upplýsingar um sýningartíma á sambio.is
TRYGGÐU ÞÉR
MIÐA INNÁ
SÝND MEÐ ÍSLENSKU
OG ENSKU TALI
SÝND MEÐ ÍSLENSKU TALI
H
öfundakenningin (e. Au-
teur theory) varð mið-
læg í kvikmyndafræðum
um miðbik síðustu aldar
og kom undan rifjum gagnrýnanda
franska kvikmyndatímaritsins Ca-
hiers du Cinéma. Kenningin lagði
áherslu á leikstjórann sem eigin-
legan höfund kvikmynda, sérstak-
lega í tilliti draumaverksmiðju
Hollywood, en þar höfðu framleið-
endur verið talnir atkvæðamestir á
færibandinu. Leikstjórum á borð við
John Ford og Howard Hawks var
gert hátt undir höfði og þeim hamp-
að sem listamönnum. Bandaríski
rýnirinn Andrew Sarris gekk lengra
í frægri grein sinni „Notes on Au-
teur Theory“ og fullyrti að verk sem
bæru skýrt merki höfundar síns
(leikstjórans) væru fremri þeim sem
gerðu það ekki. Samkvæmt honum
skilur sannur kvikmyndahöfundur
eftir óneitanleg og sérstæð spor sem
má merkja í öllum hans verkum. M.
Night Shyamalan, leikstjóri (og
handritshöfundur) kvikmyndarinnar
Gömul sem hér er til umfjöllunar,
fellur vel að hugmyndum Sarris þar
sem kvikmyndir hans eru fyrst og
fremst hans eigin hugarsmíð, og
aldrei fer á milli mála hver stendur
að baki þeim.
Shyamalan sló í gegn um aldamót-
in með ofursmellnum Sjötta skiln-
ingarvitið (1999) og hefur vegnað vel
undanfarin ár með eigin ofurhetju-
útleggingum Gler (2019) og Klofn-
ingur (2016) en þessi í milli átt mis-
jöfnu gengi að fagna og oft
uppskorið háð gagnrýnenda sem og
áhorfenda. Myndir hans fjalla gjarn-
an um yfirnáttúrulega hluti og telj-
ast margar til vísindaskáldskapar
eða fantasíugreinarinnar – en aðals-
merki þeirra eru óvæntar beygjur
og úrlausnir sem söguflétturnar-
bjóða upp á (hver var aftur draug-
ur?). Shyamalan hefur sterkt form-
rænt skynbragð og miðlar spennu
og óþægindum oft vel– en akkilesar-
hællinn eru handritaskrifin sem ein-
kennast af slæmum samtölum og
misfáránlegum fléttum. Sem lista-
maður er hann örlítið eins og Bubbi
Morthens – náttúruafl sem dælir út
efni en er ekki endilega dómbær á
gæði þess – og ef gripið er til kvik-
myndalegs samanburðar í nafni
spaugsins er hægt að segja að í hon-
um mætast ólíkir pólar Alfreds
Hitchcock og Tommy Wiseau (höf-
undur költslyssins Herbergið
(2003)). Gallar Shyamalans, sér-
kennin, gera myndir hans líka
skemmtilegar – sér í lagi í straum-
línulögðu stórmyndalandslagi nú-
tímans, þar sem allt er borið aftur á
borð og söguþræðir eru ákveðnir á
stjórnarfundum alþjóðasamsteypna
með algóriðma í brúnni. Verk Shya-
malans standa upp úr, með sínum
vörtum og fílapenslum. Gömul býður
upp á einmitt þetta: einstakt hand-
bragð höfundar, hástemmda sögu-
hugmynd með óvæntum krókum og
hræðilegri persónusköpun og sam-
tölum.
Allt er þetta einhvern veginn
svona: kjarnafjölskylda fer á fríð-
indahótel – foreldararnir, leiknir af
Gael García Bernal og Vicky Krieps
(kvenhetjan í Draugaþræði (2017)
Pauls Thomas Anderson), eru í
skilnaðarhugleiðingum og konan á
við veikindi að stríða. Einn daginn
býður hótelstarfsmaður þeim að fara
á óspillta einkaströnd, fjarri skríl og
amstri. Þegar á hólminn er komið er
þar aðra gesti að finna: moldríkan
breskan lækni ásamt móður sinni,
ungri glæsieiginkonu og smábarni –
einnig önnur hjón (svartur sálfræð-
ingur með flogaveiki og hjúkrunar-
fræðingur af asískum uppruna) og
rapparann Mid-Sized Sedan. Mjög
fljótt kemur í ljós að ekki er allt með
felldu – fólkið kemst að því að á
ströndinni eldast þau á ofurhraða,
einn sólarhringur líður eins og ævi-
skeið.
Sem fyrr er fá fín blæbrigði að
finna í frásögn Shyamalans – frá
upphafi eru þemu myndarinnar sett
skammarlaust í munn persóna. „Þú
ert alltaf að hugsa um framtíðina“ –
„já og þú lifir í fortíðinni“ öskra
hjónin á hvort annað – umfjöllunar-
efnið er tímans rás, kýrskýrt. Per-
sónurnar eru einatt skilgreindar af
einum megineiginleika. Þegar yfir-
náttúrulegir atburðir eiga sér stað
vill sálfræðingurinn nema staðar og
láta hópinn tala um tilfinningar sínar
en tryggingafræðingur talar tæpi-
tungulaust um tölfræðileg líkindi.
Kostur sonarins í kjarnafjölskyld-
unni er að spyrja hvern sem á að
vegi hans verður að starfsheiti og
aldri – sem sé gangandi upp-
lýsingaröflun fyrir framvindu mynd-
arinnar. Geðsjúkdómar birtast líka á
jafn eintóna máta í einni persónunni,
sem verður ofbeldisfull og spyr statt
og stöðugt um kvikmynd sem Jack
Nicholson og Marlon Brando voru
saman í. Allt er þetta gott og blessað
og frekar fyndið (stundum viljandi,
stundum ekki) ef maður hefur
temmilegan smekk fyrir B-mynda
kampi. Hópur stórgóðra leikara læt-
ur snjáðan efniviðinn ganga upp (að
vissu marki).
Shyamalan og tökustjórinn Giou-
lakis mynda framvinduna á sífelldri
hreyfingu – notast við samfelld
ferðaskot og ýktar nærmyndir í
miklu magni. Stílbrögðin skapa ofsa-
fengin takt og bjögun – og fara á
mest flug þegar flett er ofan af
skyndilegum þroskastökkum
barnanna á áhrifaríkan máta. Í raun
er vöxtur barnanna, og pervetísk
áttin sem er farin, skemmtilegasti
og klikkaðasti þátturinn. Þegar allt á
um koll að keyra um miðbik myndar
er stuðið hvað mest en um síðir
fatast flugið.
Engum ætti að koma á óvart að
Gömul skortir dýpt í meðferð
hugðarefna sinna. Samt er örlítið
synd á hversu miklu hundavaði sög-
unni vindur fram. Takmarkað sögu-
svið og innri tími (dagur sem ævi)
býður upp á að tíma sé gefin meiri
(tilvistarleg) vigt og aðeins dvalið
við. En að vanda er Shyamalan með
of marga bolta á lofti og að flýta sér
að lokamarkinu – úrlausninni þar
sem bullið er sett í röklegt sam-
hengi. Maður kennir ekki hundi og
allt það. Gömul er úti um allt en
samt skemmtileg og tvímælalaust
persónuleg sýn listamanns.
Og jörðin hún snýst um sólina
Höfundarverk „Gömul er úti um allt en samt skemmtileg og tvímælalaust persónuleg sýn listamanns,“ segir rýnir um kvikmynd M. Night Shyamalan.
Laugarásbíó, Smárabíó
Gömul/Old bbmnn
Leikstjórn og handrit: M. Night Shya-
malan. Klipping: Brett M. Reed. Kvik-
myndataka: Mike Gioulakis. Aðalleik-
arar: Gael García Bernal, Vicky Krieps,
Rufus Sewell, Alex Wolff, Thomasin
McKenzie. Bandaríkin, 2021. 108 mín.
GUNNAR
RAGNARSSON
KVIKMYNDIR