Morgunblaðið - 05.08.2021, Síða 58

58 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 5. ÁGÚST 2021
Þ
að segir mikið um ágæti
barna- og ungmennabóka
þegar þær fanga athygli
fullorðinna til jafns við at-
hygli yngri kynslóðarinnar. Það ger-
ir Lygatréð, eftir hina bresku Fran-
ces Hardinge, svo sannarlega.
Höfundurinn hlaut hin virtu Costa-
verðlaun í heimalandinu fyrir ung-
mennabókina, bæði fyrir barnabók
ársins og yfirverðlaunin bók ársins.
Sagan, sem er
saga hinnar for-
vitnu og ráða-
góðu fjórtán ára
gömlu Faith, á að
gerast á seinni
hluta 19. aldar
þegar kenningar
Darwins eru við
það að kollvarpa
heimsmynd manna. Faðir aðal-
persónunnar, presturinn Sunderly,
er virtur náttúruvísindamaður allt
þar til hann fellur í ónáð og fjöl-
skyldan neyðist til að flýja heima-
slóðirnar í Kent-sýslu á Suður-
Englandi og það óorð sem komið er
á Sunderly-nafnið.
Viðtökurnar á áfangastaðnum,
eyjunni Vane, sem á að liggja utan
við England, eru allt annað en blíðar
enda rógurinn um herra Sunderly
fljótur að breiðast út.
Forvitnin drífur Faith áfram og
kemst hún að lokum yfir dagbók föð-
ur síns og kemst þar á snoðir um
lygatréð svokallaða, tré sem sagt er
að þrífist á lygum og afhjúpi sann-
leik að launum fyrir lygarnar.
Faith er staðráðin í að komast að
því hvar tréð sé að finna, hvort stað-
hæfingar föður hennar séu sannar
og ekki síst finna þá sem vildu hon-
um mein. Leitin að sannleikanum
reynist þrautin þyngri og þarf Faith
sjálf að spinna lygavef til þess að
fletta ofan af því hvað raunverulega
hefur átt sér stað. Við tekur spenn-
andi atburðarás þar hætturnar leyn-
ast í hverju horni og ekki er allt sem
sýnist.
Verkið, sem hverfist um lygar og
sannindi og togstreituna þar á milli,
kallast á við samtímann þar sem
upplýsingapólitík og falsfréttir hafa
verið áberandi í umræðunni.
Þótt verkið hafi komið út fyrir
forsetatíð Donalds Trumps er eins
og verkið sé skrifað beint inn í það
umhverfi sem einkenndi valdatíð
hans og þau áhrif sem hann, og hon-
um líkir, hafa haft á heimsmyndina.
Lygatréð er afar feminískt verk
og varpar ljósi á stöðu kvenna á 19.
öld. Faith mætir í sífellu fordómum
sem oftar en ekki eru faldir bak við
yfirdrifna kurteisi. Hún er af „hinu
veikara kyni“ sem á ekkert erindi í
virðulegan selskap hinna gáfuðu
karlmanna. En Faith langar að
verða náttúruvísindamaður og
fylgja í fórspor föður síns og sýna
heiminum að konur eigi fullt erindi
inn á svið fræðimanna.
Hardinge dregur fram ólíka fleti á
þessum kynjamisrétti og sýnir ólík
viðbrögð kvenna við stöðu sinni.
Meira að segja Faith skjátlast stöku
sinnum um aðrar konur og áttar hún
sig á endanum á því að uppeldið hef-
ur litað skoðanir hennar sjálfrar.
Það er kannski ekkert nýtt í þess-
ari nálgun Hardinge á stöðu kvenna
en sjaldan er góð vísa of oft kveðin
og mikilvægt er að vekja unga les-
endur til umhugsunar á þennan
hátt.
Bókin en hnausþykk en lesandinn
flýgur í gegnum hana. Þýðing Dýr-
leifar Bjarnadóttur er nánast óað-
finnanleg. Ríkulegur orðaforði og
gott flæði einkennir þýðinguna og er
það verðmætt fyrir unga lesendur
að kynnast texta sem þessum, sem
er í senn krefjandi og aðgengilegur.
Sagan af Faith Sunderly og lyga-
trénu á erindi til allra ungmenna,
enda spennandi og skemmtilegt
verk sem tekur þó á alvarlegum
málefnum og vekur lesandann til
umhugsunar.
Sannleiksleit og lygavefir
hinnar ráðagóðu Faith
Ljósmynd/David Levenson
Höfundur Skáldsaga Frances Hardinge, Lygatréð, fjallar um hina forvitnu
og ráðagóðu Faith sem kemst í hann krappann í leit að sannleikanum.
Ungmennabók
Lygatréð bbbbm
Eftir Frances Hardinge.
Dýrleif Bjarnadóttir þýddi.
Partus, 2021. Innbundin, 517 bls.
RAGNHEIÐUR
BIRGISDÓTTIR
BÆKUR
Þ
að hefur enginn skrifað eins
og bandaríska skáldið
Richard Brautigan (1935-
1984). Honum auðnaðist
það sem alla höfunda dreymir um –
að móta í skrifum sínum algjörlega
einstaka, auðþekkjanlega rödd,
hvort sem um ljóð eða prósa var að
ræða. Hann sló í gegn á hippaár-
unum og hefur iðulega verið tengd-
ur við þann tíma, þótt í galgopaleg-
um og frumlegum skrifunum – sem
vissulega kallast á margvíslegan
hátt á við hugmyndir þess tíma – sé
jafnframt alltaf að finna djúp, marg-
brotin og tímalaus umfjöllunarefni
sem hann tekur á með sínum ein-
staka hætti.
Brautigan hóf
ferilinn sem
merkilegt ljóð-
skáld en meiri
vinsælda naut
hann þó sem
skáldsagnahöf-
undur – áður en
hann svipti sig lífi
49 ára gamall
hafði hann sent frá sér níu skáldsög-
ur (sú tíunda kom út 16 árum eftir
dauða hans), tvö sagnasöfn og fjórar
ljóðabækur.
Gyrðir Elíasson kynnti Brautigan
eftirminnilega fyrir íslenskum les-
endum með þýðingum sínum á
skáldsögunum Svo berist ekki burt
með vindum (1989), Vatnsmelónu-
sykur (1991) og meistaraverkinu Sil-
ungsveiði í Ameríku (1992). Síðar
þýddi Gyrðir Ógæfusömu konuna:
Ferðalag (2006) en það er sagan
sem kom út eftir dauða höfundar.
Á síðustu árum hefur það verið
fagnaðarefni að sjá yngra skáld,
Þórð Sævar Jónsson, taka við kefl-
inu af Gyrði en hann þýddi Hawkl-
ine skrýmslið: Gotneskan vestra
(2018) og Hefnd grasflatarinnar:
Sögur 1962-1970 (2018). Gyrðir hef-
ur birt þýðingar á völdum ljóðum
eftir Brautigan en nú er komin út
þýðing Þórðar Sævars á fyrstu
ljóðabók Brautigans sem kemur út í
heild á íslensku, 30sti júní, 30sti
júní.
Þessi rýnir kynntist skrifum
Brautigans fyrst í þýðingum Gyrðis
og féll fyrir frumlegum og heillandi
textanum. Á námsárum í Bandaríkj-
unum reyndi ég að eignast frum-
útgáfur af öllum bókum skáldsins og
gekk það misvel, en um langt skeið
eftir lát Brautigans voru bækur
hans ekki endurútgefnar. Það hafð-
ist þó að lokum að finna eintök á
fornsölum og síðust kom í leitirnar
þessi síðasta ljóðabók, sem er eins
konar dagbók eða ferðasaga frá
heimsókn skáldsins til Japan árið
1976. Og það gleður þennan unn-
anda skrifa höfundarins að hafa
hana nú í höndum í vandaðri þýð-
ingu Þórðar Sævars sem hefur aug-
sýnilega lagt mikla alúð í verkið, án
þess að tapa á nokkurn hátt því
tregablandna og þunglyndislega
fjöri (og depurð) sem einkennir
skrifin.
30sti júní, 30sti júní hefst á for-
málanum „Vertu sæll Edward
frændi, og allir hinir Edwardarnir.
Þar reifar Brautigan með sínum
hætti tengsl sín við Japan og Japani
og segir frá frænda sínum sem var
26 ára þegar hann lést árið 1942.
„Japanska þjóðin drap hann, óbeint,
þegar hún háði stríð við Bandaríkin
fyrir löngu síðan,“ segir í formál-
anum og að skáldið hafi fyrir vikið
hatað Japani meðan á stríðinu stóð.
En Brautigan bætir við að formál-
inn, þar sem birtist meðal annars
ljóð sem hann orti á svipuðum aldri
og Edward þegar hann lést, sé „sér-
kennileg leið til að kynna ljóðabók
þar sem ég lýsi yfir djúpstæðri ást
minni á japönsku þjóðinni…“
Þá útskýrir Brautigan fyrir les-
endum að ljóðin sem urðu til í ferð
hans til hins fjarlæga lands „fjalla
um það sem dreif á daga mína eftir
að ég kom út úr flugvélinni og steig
á japanska grund […] Þau eru frá-
brugðin öðrum ljóðum sem ég hef
ort,“ skrifar hann og bætir við að
þau séu misjöfn, en hann ákvað að
birta þau, þar sem þau lýsi hvernig
honum var innanbrjósts í Japan.
Og vissulega eru ljóðin misjöfn að
gæðum - en mynda áhrifaríka heild.
Það fyrsta skrifað 13. maí 1976 og
það síðasta 30. júní það ár og til þess
er vísað í heiti bókarinnar. Þau
mynda vissulega dagbók þar sem
við kynnumst ferð skáldsins gegn-
um japanska daga, ferð sem er mót-
uð af einsemd og depurð, drykkju og
undrun á því sem ber fyrir augu.
Lýst er framandi heimi og hann er
skýrður með neti allrahanda vísana,
sem eru kunnuglegar lesendum
verka skáldsins og gleðja. Snemma
ferðar var ljóðmælandi að panta
sína fyrstu máltíð einn á japönskum
veitingastað og segir:
Hvílík hetjudáð!
Mér líður eins og smábarni að taka
fyrstu varfærnislegu skrefin sín.
Gættu þín, Everest-tindur!
Og tveimur dögum seinna yrkir
hann hæku og kallar „Virðingar-
vottur við japanska hækuskáldið
Issa“. Það er svona:
Fullur á japönskum
bar
a
hress
Þannig líða dagarnir, ljóðmæland-
inn horfir á framandi heim, talar við
fólk og veltir vöngum yfir upplifun
sinni. Ljóð frá 11. júní vakti lukku
hjá íslenskum aðdáendum en það
heitir „Bandaríkjamaður heldur aft-
ur á bilaðri klukku í Tókýó“. Það
hefst á línunum „Það er með hrein-
um ólíkindum / hversu margir verða
á vegi manns / þegar maður heldur á
bilaðri klukku í Tókýó.“ Og ljóðið
endar svona:
Ef þú vilt fara til Íslands
og kynnast heimamönnum
skaltu taka bilaða klukku með þér.
Þeir munu þyrpast að þér einsog flugur.
Japansferð Brautigans tók enda
og hann sneri heim með handritið að
sinni síðustu ljóðabók. Og það er
ánægjulegt að hafa hana loksins í
höndunum á íslensku. Vonandi
fagna lesendur hér bókinni, eins og
þeir hefðu fagnað skáldinu hefði það
birst hér með bilaða klukku.
Brautigan Í vandaðri þýðingunni
tapa ljóð skáldsins ekki trega-
blöndnu og þunglyndislegu fjörinu.
Með bilaða
klukku til Íslands
Ljóð
30sti júní, 30sti júní bbbbn
Eftir Richard Brautigan.
Þórður Sævar Jónsson íslenskaði.
Tunglið forlag, 2021. Kilja, 108 bls.
EINAR FALUR
INGÓLFSSON
BÆKUR
SMÁRALIND – KRINGLAN – DUKA.IS
Ómissandi
ferðafélagi
Mokkakanna
6. bolla – 5.990,-