Morgunblaðið - 04.09.2021, Qupperneq 24

24 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. SEPTEMBER 2021
Í
fyrsta bréfi Jóhannesar, hinu almenna, segir: „Þið elskuðu, trúið ekki öllum
sem segjast hafa andann, reynið þá heldur og komist að því hvort andinn sé
frá Guði. Því margir falsspámenn eru farnir út í heiminn.“ Ef marka má
harkalega baráttu margra eldri karla, og nokkurra kvenna, eru þessi orð úr
Biblíuþýðingunni frá 2007 ógn við íslenska tungu. Þessum hópi virðist skapi næst
að taka upp gömlu þýðinguna: „Þér elskaðir, trúið ekki sérhverjum anda, heldur
reynið andana, hvort þeir séu frá Guði; því að margir falsspámenn eru farnir út í
heiminn.“
Þau sem lesa með kynjagleraugum sjá að munurinn felst í því að eldri þýðingin
útilokaði konur frá því að vera meðal þeirra barna Guðs sem Jóhannes guð-
spjallamaður talaði til. Í þeirri
nýju er skrifað það sem kallað
er mál beggja kynja. Sú þýð-
ing er í takt við þann sið að
konur skuli hafa kosningarétt
og kjörgengi og geta tekið
þátt í opinberu lífi – ólíkt því
sem tíðkast þar sem karlar
heimsins hafa öll ráð í hendi sér. Áður fyrr þurfti ekki heldur að ávarpa konur hér
á landi í háskólafyrirlestrum um málfræði né á pólitískum fundum. Nokkrir eldri
karlar muna þá tíð vel – og sakna hennar, í nafni málvöndunar.
Þegar ég las síðasta tungutakspistil minn í Mogganum hinn 24. júlí sl. fann ég
smjörþefinn af því hvernig það gæti verið að búa við alræðisstjórn sem lætur
breyta skoðunum fólks áður en þær birtast opinberlega – til samræmis við póli-
tíska réttlínuhugsun yfirvalda. Sem löngum fyrr fjallaði pistill minn m.a. um
hvernig ólík kynjasjónarmið koma fram í málfari. Í þeirri umfjöllun skipti bæði
máli fyrir merkinguna hvaða orð voru notuð og ekki síður hvernig þau voru notuð,
einkum m.t.t. kyns.
Ég vitnaði til viðtala sem við Hallfreður Örn Eiríksson og kona hans Olga María
Franzdóttir tókum við karla og konur í Vesturheimi á síðari hluta síðustu aldar um
máluppeldi þeirra í Kanada. Ég skrifaði því eðlilega: „Fjölmörg [...] höfðu þá sögu
að segja að þau hefðu lært íslensku í foreldrahúsum [...] Enda þótt mörg hafi lært
að lesa á íslensku skrifuðu þau lítið á því máli...“ Í blaðinu var hins vegar prentað, í
nafni þeirrar pólitísku rétthugsunar að karlkyn sé ekki útilokandi fyrir konur:
„Fjölmargir [...] höfðu þá sögu að segja að þeir hefðu lært íslensku í foreldrahúsum
[...] Enda þótt margir hafi lært að lesa á íslensku skrifuðu þeir lítið á því máli...“
Frá því að ég gekk frá pistlinum og þar til hann birtist í Mogganum höfðu skoð-
anir mínar þannig verið „leiðréttar“, þvert á stefnu blaðsins, til að láta þau falla að
málpólitískri réttlínuhugsun sem er nú og hefur lengi verið til gagnrýninnar um-
ræðu í samfélaginu. Svona uppákomur vekja athygli á mikilvægi þess að til sé ein-
art málgagn skoðana- og málfrelsis á Vesturlöndum á borð við blað allra lands-
manna sem stendur fyrir það að skoðanir pistlahöfunda séu ekki máðar út eða
„leiðréttar“.
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Ungir byltingarmenn í Rússlandi í febrúar 1897 með Lenín sitjandi á milli
sín. Alexander Maltjenkó stendur á miðri mynd. Hann var handtekinn árið
1929 fyrir að spilla fyrir Stalín, tekinn af lífi 18. nóvember 1930 og hreins-
aður af myndinni (myndirnar birtust m.a. í The Commissar Vanishes og eru
varðveittar í David King Collection, nú í Tate Gallery í Lundúnum). Á fund-
um miðstjórnar Kommúnistaflokks Ráðstjórnarríkjanna var jafnan hægt að
bjóða alla viðstadda velkomna frá málfræðilegu sjónarmiði.
Kaþólskari en páfinn
A
ð spá í hvaða flokkar myndi stjórn að loknum
kosningum er jafnan spennandi enda er kosn-
ingakerfið þannig að mjög ólíklegt er að einn
flokkur nái meirihluta á þingi. Hlutfallskosn-
ingar knýja flokka til að stilla saman strengi að þeim
loknum þótt þá greini á um málefni í kosningabarátt-
unni.
Annars staðar á Norðurlöndunum eru bláar og rauðar
blokkir, flokkabandalög hægra eða vinstra megin við
miðju um stjórnarmyndun, hljóti blokkin til þess nægi-
legt fylgi kjósenda. Hér eru línur ekki eins skýrar.
Á viðreisnarárunum (1959-1971) lá þó ljóst fyrir að
Sjálfstæðisflokkur og Alþýðuflokkur mundu starfa sam-
an að kosningum loknum, fengju þeir til þess fylgi. Í
kosningum 1999 og 2003 lá í loftinu að eftir þær myndu
Sjálfstæðisflokkur og Framsóknarflokkur starfa saman í
ríkisstjórn hefðu þeir þingstyrk til þess.
Stundum eru óyfirstíganlegir múrar á milli flokka. Ut-
anríkis- og öryggismál útilokuðu lengi samstarf milli
Sjálfstæðisflokks og Alþýðubandalags. Eftir undir-
skriftasöfnun Varins lands fyrri hluta árs 1974 breytti
Alþýðubandalagið hins vegar um
stefnu í varnarmálum. Brottfarar
varnarliðsins var ekki lengur
krafist við gerð stjórnarsáttmála
eins og sannaðist þegar fram-
sóknarmaðurinn Ólafur Jóhann-
esson myndaði þriggja flokka
vinstri stjórn árið 1978.
Ný afstaða Alþýðubandalags-
ins til öryggismála varð til þess að hugmyndinni um
„sögulegar sættir“ með stjórn sjálfstæðismanna og al-
þýðubandalagsmanna var hreyft í Morgunblaðsgreinum
okkar Styrmis Gunnarssonar um áramótin 1979/1980.
Síðan kom það svo flatt upp á okkur að Gunnar Thor-
oddsen sagði skilið við þingflokk sjálfstæðismanna og
myndaði stjórn með Alþýðubandalagi og Framsóknar-
flokki í febrúar 1980. Til málsbóta fyrir stjórnina nefndi
hann meðal annars að í blaðagreinum hefði verið gefið
grænt ljós á samstarf við alþýðubandalagsmenn.
Fyrsta „hreina vinstri stjórnin“, það er stjórn Sam-
fylkingar og Vinstri grænna (VG) undir forsæti Jóhönnu
Sigurðardóttur, Samfylkingu, sat meira af vilja en mætti
í heilt kjörtímabil, 2009-2013. Stjórnarflokkarnir guldu
afhroð í lok kjörtímabilsins.
Samfylkingin hefur síðan ekki borið sitt barr. Nú hall-
ar hún sér að Pírötum og keppir um fylgi til vinstri við
Sósíalistaflokkinn. Logi Einarsson flokksformaður hafn-
ar stjórnarsamstarfi við Sjálfstæðisflokkinn. Samfylk-
ingin hefur aðeins einu sinni frá stofnun árið 2000 staðið í
heilt kjörtímabil að baki ríkisstjórn. Allt yfirbragð
flokksins ber merki reynslu- og agaleysis.
Undir forystu Katrínar Jakobsdóttur náði VG að festa
sig í sessi sem ábyrgur stjórnmálaflokkur. Katrín er
fyrsti forsætisráðherrann sem leiðir þriggja flokka
stjórn í heilt kjörtímabil. Þetta er ekki áreynslulaust fyr-
ir forsætisráðherrann og flokk hennar. Tveir þingmenn
VG heltust úr lestinni á kjörtímabilinu. Annar fór til Pí-
rata og hinn til Samfylkingar. Þingmenn þurfa úthald til
að þola staðfestuna sem felst í stuðningi við sömu rík-
isstjórn í fjögur ár.
Vegna fjölgunar þingflokka eftir kosningar 2017 var
erfiðara en ella að mynda starfhæfa ríkisstjórn. Sam-
starf þriggja flokka eða fleiri þurfti til að stjórna landinu.
Ábyrgir stjórnmálamenn VG, Sjálfstæðisflokks og
Framsóknarflokks tóku höndum saman og gengu til
samstarfs í stjórn sem hefur stýrt þjóðarskútunni í of-
viðri og siglt henni á eins kyrrum sjó og unnt er í heims-
faraldri.
Hagstofa Íslands segir að samkvæmt bráðabirgðatöl-
um fyrir 2020 hafi landsframleiðsla ársins numið 2.941
milljarði króna og dregist saman að raungildi um 6,5%
frá árinu 2019. Til samanburðar er þess getið að sam-
drátturinn varð mestur árið 2009 þegar hann nam 7,7%.
Þegar síldin hvarf af Íslands-
miðum dróst landsfram-
leiðslan saman um 5,5% árið
1968.
Ekkert sambærilegt upp-
nám hefur orðið í stjórn lands-
ins vegna kórónuveirunnar og
varð á árunum 2009 til 2013
þegar „hreina vinstristjórnin“
háði brösótta glímu við efnahagssamdráttinn. Með neyð-
arlögum og samningum við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn frá
haustinu 2008 hafði hún þó góð tæki í höndunum. Höfuð-
athygli stjórnarforystunnar beindist raunar að gælu-
verkefnum hennar: uppbroti á stjórnarskránni; aðild að
ESB og aðför að kvótakerfinu. Öll runnu verkefnin út í
sandinn.
Stjórnmálaflokkar takast enn á um þessi mál. ESB-
aðild er jaðarmál með stuðningi Samfylkingar og Við-
reisnar sem leggur mikla áherslu á sérhagsmuni and-
stæðinga krónunnar. „Nýja stjórnarskráin“ frá 2011 sem
hafnað var af alþingi fyrir kosningar 2013 lifir sem sam-
eiginlegt jaðarmál Pírata og Samfylkingar og nýtur sam-
úðar Viðreisnar.
Til að blekkja kjósendur kynnir formaður Viðreisnar
þessa jaðarpólitík sem miðjustefnu við lítinn fögnuð for-
manns Framsóknarflokksins sem segir enga „miðju-
flokkastjórn“ verða til án sín.
Í stíl Gróu á Leiti er látið í veðri vaka að það sé „á allra
vitorði“ að núverandi stjórnarflokkar séu „í óformlegu
kosningabandalagi“. Með neikvæðri afstöðu til þess býð-
ur stjórnarandstaðan sex flokka ríkisstjórn að fyrirmynd
úr ráðhúsi Reykjavíkur. Þar er stjórnleysið slíkt að
hvorki er staðið rétt að útboðum né framkvæmdum í
þágu grunnskólabarna svo að ekki sé minnst á fjár-
málastjórnina.
Sé ekkert haldbærara að hafa gegn ríkisstjórnar-
flokkunum en að þeir kunni að starfa áfram saman að
kosningum loknum er málefnafátæktin mikil.
Valdið er kjósenda. Vilji þeir þennan flokkafjölda á
þingi, verður hann og mikil óvissa um stjórnarmyndun.
Flokkafjöldi magnar óvissu
Spár um myndun nýrrar ríkis-
stjórnar eru erfiðar vegna
flokkafjöldans. Fækki kjósendur
flokkum minnkar óvissan.
Björn Bjarnason
bjorn@bjorn.is
Hér hef ég rifjað upp, að Rann-
sóknarnefnd Alþingis á banka-
hruninu varð þegar í febrúar 2009 van-
hæf, eftir að einn nefndarmaður
tilkynnti í bandarísku stúdentablaði,
hverjar niðurstöður hennar yrðu.
Óháð því má greina ýmsa galla á
vinnubrögðum nefndarinnar.
Af hverju voru yfirheyrslur nefnd-
arinnar ekki opinberar og sjónvarpað
beint frá þeim? Og af hverju eru gögn
nefndarinnar lokuð inni? Nefndin
ákvað ein, hvað birta skyldi úr gögn-
unum. Ég hef kynnt mér nokkur
þeirra og séð margt merkilegt, sem
nefndin sleppti.
Mjög orkaði tvímælis, að nefndin
fékk friðhelgi að lögum. Borgararnir
voru sviptir rétti sínum til að bera und-
ir dómstóla, ef þeir töldu hana hafa á
sér brotið. Jafnframt var þeim bannað
að skjóta hugsanlegum brotum til Um-
boðsmanns Alþingis.
Nefndin komst að þeirri niðurstöðu,
að nokkrir ráðherrar og embætt-
ismenn hefðu gerst sekir um van-
rækslu. En sú niðurstaða var um van-
rækslu í skilningi laga nr. 142/2008,
sem samþykkt voru eftir bankahrunið.
Lög eiga ekki að vera afturvirk.
Sá munur var að lögum á bankaráði
Seðlabankans og stjórn Fjármálaeft-
irlitsins, að bankaráðið markaði ekki
stefnu bankans í efnahagsmálum,
heldur bankastjórnin ein, en forstjóri
Fjármálaeftirlitsins átti að bera allar
meiri háttar ákvarðanir undir stjórn.
Hvers vegna tók nefndin ekki ábyrgð
stjórnar Fjármálaeftirlitsins til ræki-
legrar rannsóknar?
Rannsóknarnefndin horfði nær al-
veg fram hjá því, að bankarnir uxu
hratt árin 2002-2005, en óverulega eft-
ir það. Forstjóri Fjármálaeftirlitsins,
formaður bankastjórnar Seðlabankans
og forsætisráðherra hófu allir störf,
eftir að bankarnir voru fastir í stærð-
argildrunni.
Rannsóknarnefndin sakaði for-
sætisráðherra um að hafa haldið upp-
lýsingum frá bankamálaráðherranum.
En það var ekki ákvörðun hans að
gera það, heldur formanns samstarfs-
flokksins.
Rannsóknarnefndin horfði nær al-
veg fram hjá því, að bankarnir féllu
vegna alþjóðlegrar lausafjárkreppu,
þar sem Íslandi var neitað um þá að-
stoð, sem aðrir fengu. Ekki var til
dæmis leitað skýringa á því, að breska
ríkisstjórnin bjargaði haustið 2008 öll-
um öðrum bönkum landsins en þeim
tveimur, sem voru í eigu Íslendinga, en
í uppgjöri þeirra beggja síðar meir
kom fram, að þeir áttu vel fyrir skuld-
um.
.Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Vinnubrögð Rann-
sóknarnefndarinnar